Дата публикации: 20.03.2022
Кенесова Назира Алтайқызы
1 курс магистранты,
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті,
Қазақстан, Алматы қ.
АННОТАЦИЯ
Бұл мақала қазақ тіліндегі интернет терминологиясы мен сөз тіркестерін зерттеуге, соның ішінде зерттелетін терминдік жүйенің неологизмдері мен тұрақты сөз тіркестерінің нақты қазақша баламасын аударуға арналған. Бұл мақала Интернет терминологиясы, ақпараттық технологиялар саласының сөзжасамдарының қазақ тіліндегі тәржімесі мен түсініктемесінің болуы Рухани жаңғыру бастамасы екенін білдіреді. Автор Қазақстанда ақпараттық кеністіктің қарқынды дамуы үшін Интернет терминдерінің нақты аудармасын берудің маңыздылығы мен өзектілігін алға тартады.
Кілттік сөздер: Интернет терминдері, сөз тіркестері, терминология, ақпараттық технологиялар.
Тәуелсіздік алғаннан кейін, қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесін алып, ҚР – ның аса маңызды міндеттердің бірі - қазақ тілінің еліміздің қоғамдық өмірінің барлық салаларында толыққанды жұмыс істеуін қамтамасыз ету болды. Қазақ тіл білімінің көрнекті маманы Ә.Т.Қайдар оның дамуының негізгі тәсілдерін анықтайтын және оның тілдік әлеуеттің негізгі көзі ретіндегі қызметін күшейтетін үш негізгі аспектіні көрсетеді: жазу, ономастика және терминология. Қазіргі уақытта жоғарыда аталған факторлардың нәтижесінде тәуелсіздік кезеңінде қазақ тілінің лексикасы қарқынды дамып, жаңарып келеді. [1]
Термин - бұл арнайы ұғымды дәл білдіруге қызмет ететін және анықтамаға негізделген арнайы қолдану аймағының арнайы сөзі немесе тіркесі. Кеңестік және ресейлік лингвист, терминология саласындағы маман С. В. Гринев-Гриневич терминнің келесі қасиеттерін анықтайды:
- қолдану ерекшелігі;
- бір мәнді;
- дәлдік;
- бейтараптық;
- нормативтік сипаты;
- түсініктемесін беру қажеттілігі.
Осы қасиеттерге сүйене отырып, терминологияны одан әрі дамыту және терминологиялық қорды қалыптастыру бағытын, ертеңгі күннің талаптарына жауап беретін жетілген терминологиялық және түсіндірмелік электрондық сөздікті айқындау үшін қазақ лексикологиясының өткен және қазіргі жай-күйін жан-жақты зерттеп-зерделеу және терең ғылыми сараптамалар жүргізу қажеттілігі туындап отыр. [2] Бұл зерттеу қазақ тіліндегі интернет терминдерін талдауға және ерекшеліктерін анықтауға арналған. Қазақ тіліндегі Интернет аймағы бүгінгі күні жүйелі түрде жеткілікті зерттелмеген болып табылады. Қазақ тілінің интернет лексикасының белгілі бір бөлігін аударылған бірліктер құрайды. Интернет терминологиясын қазақ тіліне аудару кезінде оның дыбыстық үйлесімділігі мен жеңіл есте сақталуы игеріледі. [3] Интернет-бұл біздің шындықпен қатар өмір сүретін бүкіл әлем, ғылыми білімнің қарқынды дамып келе жатқан саласы. Оның терминологиясы үнемі дамып, үлкен жылдамдықпен жаңа терминдермен толықтырылып келеді.
Соңғы онжылдықтар ішінде әртүрлі терминологиялық салалардың, атап айтқанда ақпараттық технологиялар саласының қарқынды дамуы байқалуда және бұл өз кезегінде құрылымдық-грамматикалық атрибут негізінде терминдердің сөздер мен сөз тіркестері болып бөлінуіне алып келді. Соның негізінде көптеген терминологиялық және түсіндермелік электрондық, дәстүрлі сөздіктер пайда болған. [4] Интернет терминдердің ерекшелігі – ақпараттық технология ғылымымен өзара әрекеттесу процесінде қолданылатын арнайы ұғымдарды мүмкіндігінше дәл білдіру болып табылады.[5] Ақпараттық технологияларда өңделетін және сақталатын ақпараттың көлемі өте үлкен, ол күн сайын жаңа бірліктермен толықтырылатын барлық деректердің шексіз кеңістігін қамтиды. Сондай-ақ, IT саласы арқылы жаңа лингвистикалық бірліктер біздің тіліміздің кеңістігін толықтыруда, қарқынды дамып келе жатқан технологиялар оны көптеген жаңа терминдермен байытуда. [6] Интернет сияқты көп өлшемді және қарқынды дамып келе жатқан құбылысты зерттеу әр түрлі авторлардың интернеттегі өзара әрекеттесуді (оның ішінде сөйлеуді) сипаттау үшін қолданған бірліктерінің болмауына әкеледі. Интернет-коммуникация терминінен басқа, электронды байланыс, компьютерлік байланыс, виртуалды байланыс, виртуалды дискурс, желілік дискурс және т. б. табуға болады [7].
Интернет терминдері мен сөз тіркестерін неологизмдерге және неолексемаға жатқызуға болады, себебі интернет терминдері – үнемі жаңартылып, толықтырылып отыратын сала. Неологизм — тілімізде жақында пайда болған сөз немесе сөз тіркесінің мағынасы. Неолексемалар - сөзжасам процестерінің нәтижесі болып табылатын жаңа сөздер. Сөзжасамдық неологизмдерге сөзжасамның дәстүрлі бөлінетін модельдері бойынша құрылған неологизмдер жатады. Солардың бірі, аббревиатуралар: деректер қорын басқару жүйесі (ДҚБЖ); күрделі сөздер: айти-евангелист; қарапайым туынды сөздер: антивирус, видеоредактор [8].
Аббревиатуралар IT саласындағы ғылыми-техникалық мақалалардың құрамдас бөлігі болып табылады. Мысалы, көптеген оқулық пен сөздіктерде айнымалылар мен аударылған атаулардан var және val, const - тұрақты, parametrs – params, proc - procedure және процедуралар сияқты аббревиатураларды таба аласыз. Бұл аббревиатуралардың кеңінен қолданылуы толық сөзді жазу кодта көп уақыт пен есте сақтауды қажет ететіндігімен түсіндіріледі. Бағдарламаушылар кодты оңтайландыруға және шамадан тыс жүктемеуге тырысатындықтан, сөздерді қысқартуға ұмтылуды тікелей сөздіктерден байқауға болады [9].
Ағылшын сөзжасамының орыс және қазақ тілдеріне әсері атап өтіліп, ағылшын терминдері тек ағылшын ғана емес, халықаралық аффикстердің де өткізгіштері болып табылатынын көруге болады.
Интернет сөзжасамының негізгі 5 құрылымы бар:
-
Қарапайым интернет терминдері;
-
Интернет композиттері (күрделі терминдер);
-
Терминологиялық тіркестер мен сөз тіркестері (тұрақты терминологиялық кешендер);
-
Аббревиатуралар;
-
Дериваттар (туынды сөз) [10].
Соңғы онжылдықта қазақ тілінің салалық сөздіктері интернет-кеңістікке айтарлықтай бейімделді деп айтуға болады, бірсыпыра электрондық, түсіндірмелік онлайн-сөздіктер жарияланды. Қазақ тіліне Интернет терминдері мен сөз тіркестерін алу, аудару негізінен ағылшын және орыс тілдері арқылы жүргізіледі, ол ұлтаралық қатынас функциясын орындайды. Алайда, аударуға деген сыни көзқарасы бар немесе аударуда қиындықтар тудыратын терминдер де бар. Оларды "өз" атауларымен атау өте маңызды, себебі бұл терминдер мен сөз тіркестерінің мағынасының жоғалуына алып келеді.
«Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасы аясында түрлі салалардың әлемдегі ең үздік 100 оқулықты таңдап, оларды қазақ тіліне аудару ұсынылған болатын. Осы таңда ақпараттық технологиялар, интернет саласындағы оқулықты аударуда, қазақша баламасын жасауда нақты терминдер мен сөз тіркесінің аудармасы, тіпті сөздігі болуы өте өткір мәселе. Бұл қазіргі ғаламдық ақпараттық жаһандану заманында маңызды болып табылады. Елбасымыздың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласының негізі, іргетасы – қазақ тілі мәселесі. Қазақ тілінің дамуы – рухани жаңғыруымыздың бастамасы, шешуші факторы болып табылады. Осы себепті қазақ тілінің ұлттық ерекшеліктерін, боямасын сақтап, қазақ тілінің әлемдік ақпараттық кеңістікке тиімді түрде енуінің алғышарттарын қалыптастырып, интернет терминдерінің дұрыс аудармасы мен нақты түсініктемесін беріп, Қазақстанда ақпараттық коммуникациялық технологиялардың кеңінен таралуына мүмкіндік жасауымыз керек. Ең бастысы, Тіл мәртебесі - ел мәртебесі екенін ұмытпауымыз маңызды.
Пайдаланылған әдебиеттер:
-
Ш.Құрманбайұлы, С.Жұмағұлов, Г.М.Құбашева, С.Н.Кәрімов, С.К.Жайлауова. “Ұлттық терминқорды жүйелеудің теориялық және ғылыми-тәжірибелік негіздері” – Астана, 2017: 3-5 б.
-
Бисенгали А.З. “Процесс терминообразования в казахском и турецком языках” Международный журнал экспериментального образования, 2017:
-
Гарипова А.А. “Структурно-семантические особенности терминологии интернета татарского языка” Philological sciences. 2020: -с. 88-90.
-
Л. С. Ефремова, Г. В. Лашкова. “Структурные особенности терминов сферы IT, содержащие имена собственные (на материале английских терминологических словарей)” Саратовский национальный исследовательский государственный университет имени Н. Г. Чернышевского, 2017: -с.274.
-
Шпинев Ю.С. “Инвестиции: термин и понятие” Институт государства и права РАН, г.Москва, Россия. 2020: -с.30 - 32.
-
Зорина Д.В., Тимохов В.В., Бурматова К.А., Янковская Н.С., Проноза Е.В. “IT термины и профессиональный сленг в современных сообществах социальных сетей” Новые информационные технологии в автоматизированных системах, 2018: -с.229-230.
-
Буторина Елена Петровна “Термины для описания взаимодействия в интернете” Филологические науки. Вопросы теории и практики. 2016: -с.66-68.
-
Саметова Фаузия Толеушайховна “Лексические инновации в современном казахском языке” Евразийский Союз Ученых. 2017: -с. 67-69.
-
Л. А. Осипова “ Стратегии передачи типологических характеристик текстов в сфере IT при переводе с английского языка на русский” Евразийский Союз Ученых. 2019: -с. 13-15.
-
М. С. Шумайлова “ Структурная ассимиляция английских заимствованных терминов (на материале немецкой терминологии интернета)” Евразийский Союз Ученых. 2017: -с. 166-170.