Дата публикации: 20.03.2022
Омарбаева А.Н. Алтекова И.С.
С.Ж.Асфендияров атындағы Қазақ Ұлттық Медицина Университетінің лекторлары, Алматы қаласы.
Абдримова З.М.
Оңтүстік-Қазақстан Медициналық Академиясының оқытушысы
Шымкент қаласы.
Аннотация: Мақалада жоғарғы оқу орындарда соның ішінде медициналық оқу орындарында математика пәнінің оқытылуының өзектілігі қарастырылған.
Кілттік сөздер: Математика, әдістер, медицинамен байланыс, статистика.
Медициналық білім беру мекемелерінде математиканың рөлі екінші орында тұрады, өйткені барлық жағдайда, әрине, медициналық және клиникалық пәндер бірінші орынға шығады, ал теориялық, оның ішінде математика, базалық жоғары білім беру пәні ретінде артта қалады. Бірақ соған қарамастан әлемдік кеңістіктегі денсаулық сақтауды математизациялау тез жүретінін ескермей, медицина саласындағы математикалық жетістіктерге негізделген жаңа технологиялар мен әдістер енгізілуде.
Қазіргі уақытта биофизика, биохимия, генетика, физиология, медициналық аспаптар, биотехникалық жүйелерді құруда математикалық әдістер кеңінен қолданылады. Математикалық модельдер мен әдістердің дамуы: медицинадағы таным саласын кеңейтуге; тіршілікті қамтамасыз ету жүйелерін әзірлеудің негізінде жатқан диагностика мен емдеудің жаңа тиімді әдістерінің пайда болуына; медициналық техниканының дамуына ықпал етеді.
Математиканың мақсаты - бұл ғылымның қалған бөлігі үшін, ең алдымен жаратылыстану, ойлау құрылымы, формулалар, соның негізінде арнайы ғылымдардың мәселелерін шешуге болады.
Бұл математиканың ерекшелігіне байланысты заттардың қасиеттерін сипаттайды, кез-келген нақты қасиеттерден тәуелсіз қатынастарды, яғни қарым-қатынас қатынастарын ажыратады. Бірақ математика шығаратын қатынастар ерекше болғандықтан, ол әлемнің терең сипаттамаларына еніп, тек қарым-қатынас қана емес, құрылымдар тілінде де сөйлей алады. Сондықтан, математиктер заңдар туралы емес (жалпы, маңызды, қайталанатын байланыстарды ашатын), атап айтқанда құрылымдар туралы да айтады.
Математикалық әдістер биомедициналық процестерді сипаттау үшін қолданылады (ең алдымен дененің және оның жүйелерінің қалыпты және патологиялық жұмысы, диагностика және емдеу).
Сонымен: кардиограмманы дұрыс оқу үшін дәрігерлерге математика қажет;
математика негіздерін білмей, компьютерлік техниканы түсіну қиын, атап айтқанда, компьютерлік томография мүмкіндіктерін пайдалану;
математиканы білмей, емдік және диагностикалық аспаптар мен жабдықтарды жасап қана қоймай, олармен жұмыс істеу мүмкін емес;
медицина үшін хирургия сияқты маңызды сала да математикасыз жасай алмайды. Лапароскопиялық (қансыз) операциялар үшін сізге математиканы білмей жұмыс істеу мүмкін емес жаңа техника қажет;
Көз микрохирургиясы бар. Өйткені, көз операциясындағы қателік бірнеше миллиметр ғана, адамға көру құны болуы мүмкін, бұны математикалық есептеулерді қолдану қабілетінің арқасында болдырмауға болады;
медицинада көптеген математикалық формулалар қолданылады. Импульстік қысымды есептеу, линзаны ауыстыру кезінде линзаны таңдау, дегидратациясы бар науқастарға сұйықтық пен электролиттерді енгізу, ЭКГ-ға аритмия түрін анықтау және басқалар. Сондай-ақ, дәрігер белгілі бір дәрі-дәрмектерді қанша енгізу керектігін есептеуі керек;
медицинада статистикалық әдістерді қолдану күмән тудыратын күндер өтті. Статистикалық тәсілдер қазіргі ғылыми ізденістің негізінде жатыр, онсыз ғылым мен техниканың көптеген салаларында білім алу мүмкін емес.Әсіресе бұл медицина саласында мүмкін емес. Мысалы, диаграммалар, графиктер, кестелер құру.
Осылайша, математика кескіндерді өңдеуде модельдеу үшін негіз болады. Математика өзінің ғылыми есептеу әдістерінің кең репертуарымен заманауи техникалық құралдарда модельді тиімді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Математика медицина модельдерін талдауды түсінудің теориялық құралын ұсынады.
Медициналық қызметкер үшін математиканың маңызы.
Жұмыс барысында біз антибиотиктерді енгізу кезінде дәрі-дәрмектерді, антрометриялық индекстерді есептеу кезінде математикалық есептеулер жүргізе білу керек екенін білдік:
1) антибиотиктерді сұйылту
Егер қаптамада еріткіш берілмесе, онда антибиотикті 0,1 г (100000 ЕД) ұнтаққа сұйылту кезінде 0,5 мл ерітінді алынады. Осылайша, енгізу үшін:
1. 0,2 г 1 мл еріткіш қажет;
2. 0,5 г 2,5-3 мл еріткіш қажет;
3. 1г-ға сізге 5 мл еріткіш қажет.
2) нәресте тұтынатын тамақ мөлшерін есептеу
Тәулігіне нәресте тамағының мөлшері келесі әдіспен есептеледі: 2 аптадан 2 айға дейін – дене салмағының 1/5, 2 айдан 4 айға дейін -1/6, 4 айдан 6 айға дейін – 1/7. 6 айдан кейін – күнделікті көлем 1 литрден аспайды. Азық – түлікке бір реттік қажеттілікті анықтау үшін күнделікті тамақ мөлшері тамақтану санына бөлінеді, дене салмағының тиісті мөлшерін формула бойынша анықтауға болады: mдолж=mо+ ай сайынғы екпе, мұндағы mо -туған кездегі салмағы. Ай сайынғы екпе бірінші айда 600 г, екінші айда – 800 г және әрбір келесі айда алдыңғы айдан 50 г аз.
3) антропометриялық индекстер
Балалар массасының өсуін есептеу
Негізгі антропометриялық көрсеткіштерді шамамен есептеуге болады. 1 жастағы баланың салмағы баланың дене салмағына тең 6 ай (8200-8400 г) әр жетіспейтін айға минус 800 г немесе келесі айға 400 г.
Бір жылдан кейінгі балалардың салмағы 5 жастағы баланың салмағына тең (19 кг) Әр жылға минус 2 кг немесе келесі жылға 3 кг.
Балалардың өсуін есептеу
Дене ұзындығы бір жылға дейін ай сайын I тоқсанда 3-3,5 см, II тоқсанда – 2,5 см, III – 1,5 см, IV – 1 см артады.бір жылдан кейінгі дене ұзындығы дененің ұзындығына тең болады 8 жыл (130 см) әр жыл үшін минус 7 см немесе одан да көп жыл үшін 5 см.
Математикалық есептеулерді қолдануға арналған тапсырмалар әртүрлі медициналық пәндерде кездеседі: мысалы
акушерия және гинекологияда
№ 1 есеп: соққы индексі импульстің систолалық қысымға қатынасына тең. Егер импульс 100 болса және систолалық қысым 80 болса, соққы индексін анықтаңыз.
Шешім: соққы индексін анықтау үшін импульсті систолалық қысым мәніне бөлу керек:
Жауап: соққы индексі-12,5
ДСИ -дің адам өміріндегі маңызы
Қазіргі уақытта семіздік проблемасы өзекті болып келеді және адамдардың өміріне әлеуметтік қауіп төндіре бастайды. Бұл проблема әлеуметтік және кәсіби, тұрғылықты жеріне, жасына және жынысына қарамастан өзекті.
Семіздік проблемасының маңыздылығы жас пациенттердің мүгедектік қаупімен және ауыр аурулардың қатар дамуына байланысты жалпы өмір сүру ұзақтығының төмендеуімен анықталады. Оларға мыналар жатады: қант диабеті, артериялық гипертензия, атеросклероз және онымен байланысты аурулар, репродуктивті дисфункция, өт тас ауруы, остеохондроз. Семіздік суыққа және жұқпалы ауруларға төзімділікті төмендетеді, сонымен қатар хирургия мен жарақаттың асқыну қаупін күрт арттырады.
Дене салмағының индексі (ДСИ) адамның салмағы мен бойының арақатынасын көрсетеді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы бұл көрсеткішті семіздік дәрежесін анықтау үшін қолданады.
Салмағы аз: ДСИ 18,5-тен төмен
* Қалыпты салмақ: ДСИ 18,5-тен 24,9-ға дейін
* Артық салмақ: ДСИ 25-тен 29,9-ға дейін
* Семіздік: ДСИ 30 және одан жоғары.
Балалар үшін ДСИ ересектерге қарағанда басқаша есептеледі, өйткені 12 жасқа дейінгі ұлдар мен 10 жасқа дейінгі қыздар бірдей дамымайды. Балаларға арналған ДСИ бар медициналық кестелер дәрігерлерге салмақ проблемаларын өте ерте сатысында анықтауға мүмкіндік береді. Яғни осыдан қандай ой түюге болады, медицинаның қай саласын қарастырсаңызда математикасыз елестету мүмкін емес.
Математика негіздерін білместен дәрігер, медбике бола алмайсыз, компьютерлік томография мүмкіндіктерін пайдалана алмайсыз. Өйткені, қазіргі заманғы медицинаны күрделі технологияларсыз елестете алмайсыз, медицина ғылымы, әрине, физика сияқты толық формализацияға берілмейді, бірақ математиканың медицинадағы үлкен эпизодтық рөлі бары сөзсіз. Барлық медициналық жаңалықтар сандық қатынастарға негізделуі керек. Ықтималдық теориясының әдістері (әр түрлі факторларға байланысты ауру статистикасын есепке алу) - бұл медицинада қажет нәрсе. Медицинада математикасыз қадам басуға болмайды. Сандық қатынастар, мысалы, дозаны және дәрі-дәрмектің жиілігін ескеру. Жас, дененің физикалық параметрлері, иммунитет және т. б. сияқты ілеспе факторларды сандық есепке алу.
Біздің пікіріміз: дәрігерлер тез, нақты және сапалы жұмысты ұйымдастыру үшін қажет қарапайым математикаға назар аудармауы керек.
Әдебиеттер:
Святкина К.А., Белогорская Е.В., «Детские болезни» - М.: Медицина, 1980г.
Абзалов Р. А. Изучение некоторых функциональных особенностей детского сердца и его регуляторных механизмов в условиях различных двигательных режимов: Канд. дис. Казань, 1971.
Чазов Е.И. Сердце и ХХ век. – М, «Педагогика», 1982.
Под ред. Ященко ЕГЭ-2017 Математика 30 вариантов для подготовки к ЕГЭ (профильный уровень) - Москва: АСТ, 2017 г.