Дата публикации: 07.08.2023
Қасымбай Бауыржан Алпамысұлы
(ассистент-оқытушы)
С. Демирел атындағы университеті, Қаскелең қ., Қазақстан
Аңдатпа. Қаржы жүйесі бүкіл әлемдегі көптеген құқықтық жүйелердің маңызды аспектісі болып табылады, өйткені ол экономикалық өсу мен дамудың негізгі қозғаушысы болып табылады. Құқықтық шеңбер қаржы жүйесін реттеу мен қадағалауда шешуші рөл атқарады, оның қауіпсіз және тиімді жұмысын және инвесторлар мен басқа да мүдделі тараптардың мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді.
Қаржы жүйелерін реттеу, әдетте, банк дела мен сақтандырудан бастап бағалы қағаздармен сауда жасау мен инвестицияларды басқаруға дейінгі кең ауқымды қызметті қамтитын заңдар мен ережелердің күрделі жиынтығын қамтиды. Бұл заңдар қаржы жүйесінің тұрақтылығы мен тұтастығын қамтамасыз етуге, алаяқтық пен қиянаттың алдын алуға, тұтынушылар мен инвесторларды зияннан қорғауға арналған.
Қаржы жүйесін зерттейтін заңгер ғалымдар мен практиктер көбінесе қаржылық реттеу, банк құқығы, бағалы қағаздар құқығы және корпоративтік басқару сияқты тақырыптарға назар аударады. Олар реттеушілердің құрылымы мен функциялары, реттеу мен инновация арасындағы тепе-теңдік, технологияның қаржы нарықтарына әсері және қаржылық дауларды шешудің құқықтық негіздері сияқты мәселелерді зерттей алады.
Тұтастай алғанда, қаржы жүйесінің құқықтық аспектілерін түсіну қаржы жүйесінің қауіпсіз және тұрақты жұмыс істеуін және экономикалық өсу мен дамуды қолдауын қамтамасыз ету үшін саясаткерлер, заңгерлер және қаржы секторында жұмыс істейтін басқа адамдар үшін өте маңызды.
Түйін сөздер: Қаржы жүйесі, заңды тұлға, инвестиция, заң, қаржы нарығы.
Салық - мемлекет пайда болған кезден бастап қоғамдағы экономикалық қатынастардың қажетті буыны болып табылады. Басқару нысандарының дамуы мен өзгеруі әрқашан салық жүйесінің трансформациясымен бірге жүреді. Салықтардың көмегімен кәсіпкерлердің, барлық меншік нысанындағы кәсіпорындардың мемлекеттік және жергілікті бюджеттермен, банктермен, сонымен қатар жоғары тұрған ұйымдармен қарым-қатынасы анықталады. Салықтардың көмегімен сыртқы экономикалық қызмет реттеледі, оның ішінде шетел инвестициясын тарту, кәсіпорынның өзін-өзі ақтайтын табысы мен пайдасы қалыптасады. Бұл таза қаржылық функциядан басқа, салық механизмі мемлекеттің қоғамдық өндіріске, оның динамикасы мен құрылымына, ғылыми-техникалық прогрестің жағдайына экономикалық әсері үшін қолданылады. Осыған орай мемлекеттің салық жүйесінің маңызы және оны ұйымдастыру мен қызмет ету принциптері ерекше рөлге ие болады.Батыс тәжірибесінде тиімді салық жүйесін құру мен оның жұмыс істеуінің өте керемет деңгейде. Бірақ оны пайдалану кезінде салық жүйесі құрылатын және дамитын объективті жағдайларды, әр елдегі экономиканың нақты жағдайын, жинақталған байлық деңгейін, тіпті халықтың психологиялық көзқарастары мен дәстүрлерін ескеру қажет. Қазақстан Республикасында минералдық-шикізат пен дамыған тау-кен металлургия кешені бар. Сонымен қатар, біздің еліміз нарықтық экономикасы дамыған әлемдік қоғамдастықтың толыққанды мүшесі болып табылады. Сондықтан тиімді салық жүйесін құру мәселесі біздің мемлекетіміз үшін өте өзекті болып табылады. Заң шығарушы Азаматтық құқық қатынастарының субъектілері және міндеттемелерді орындау нәтижелері бойынша салық төлеушілер болжамды салық салдарына сүйене отырып, заңды ыңғайлы және азаматтық-құқықтық мәмілелерді оңай құра алатындай құқықтық терминологияны барынша біріздендіруге тырысуы керек.
Соңғы жылдары мақалалардың едәуір бөлігі тұрақты қаржы жүйесін құру және мемлекеттік қаржы саясатын жүргізу мәселелеріне арналған. Алайда, бұл мәселенің теориялық аспектілері бойынша тұтас шешімге қол жеткізілген жоқ. Мақаланың мақсаты нарықтық экономикадағы заманауи қаржы жүйесінің мәнін ашу және дамыту болып табылады. [1] Сенімді қаржы жүйесі құрылғаннан кейін ақша мен капитал нарықтары, әсіресе ұлттық мемлекеттік бағалы қағаздардың бастапқы және қайталама нарықтары дами алады. [2] Бұл процестің негізгі міндеті оны елдің тұрақтануына және одан кейінгі әлеуметтік-экономикалық дамуына әсерін күшейту, жалпы ұлттық өнімнің, қаржы ресурстарының тұрақты өсуін қамтамасыз ету, қоғамдық өндірістің барлық салаларында коммерциялық және экономикалық есептеулерді нығайту болып табылады.
"Қаржы" термині латынның «finis» сөзінен шыққан - істің аяқталуы, бір нәрсені төлеу дауы, сот ісін тоқтату. ХІХ ғасырда заң ғылымының кейбір өкілдері қабылдады, "қаржы" термині тек қаражатты ғана емес, мемлекетке тиесілі материалдық құндылықтарды да қамтыды. [3]
Мемлекеттің қаржы жүйесі - бұл қаржы-экономикалық институттардың жиынтығы, олардың әрқайсысы ақша қорына делдал болады, бұл анықтама экономикалық мағынада. Заңды мағынада, қаржы жүйесі дегеніміз - мемлекеттің қаржы институттарының жиынтығы (қаржы бөлімі және оның бөлімшелері, салық органдары, мемлекеттік банктер, мемлекеттік сақтандыру компаниялары). Көптеген экономистер мен заңгерлердің пікірінше, қаржы жүйесіне келесі институттар кіреді:
Бюджеттік жүйе
Бюджеттен тыс орталықтандырылған нысаналы қорлар
Кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің, халық шаруашылығы салаларының қаржысы
Мүліктік және жеке сақтандыру
Несие (Мемлекеттік және банктік) [4]
Қаржы жүйесі көптеген сфералар мен байланыстардан тұрады және оны талдағаннан кейін ғана мұндай күрделі механизмнің қалай жұмыс істейтінін түсінуге болады. Ал қаржы жүйесінің көзі мен реттеушісі заңнамалық және құқықтық актілер болып табылады. Олардың негізінде қаржы жүйесінің жұмыс істеу механизмін байқауға, қаржы ресурстарының қалай жинақталып, бөлінетінін және қайта бөлінетінін түсінуге болады. Бұл мақалада біз қаржы жүйесінің негізін құрайтын бірнеше заңнамалық және құқықтық актілерді қарастырамыз. [5] Мемлекеттік қаржы - қаржы жүйесінің негізгі салаларының бірі. Ал мемлекеттік бюджет - олардың ең үлкен байланыстарының бірі. Онда мемлекеттің ең маңызды кірістері мен шығыстары біріктіріледі. Бюджет өзінің құралдарымен салықтар, шығындар, Мемлекеттік несие және басқа негізгі қаржылық категорияларды олардың өзара әрекеттесуі мен динамикасында біріктіреді. Қазіргі заманғы жағдайда бюджетте ақша ресурстарының едәуір бөлігі орталықтандырылады, бұл мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, саяси сияқты функцияларын жүзеге асырудың қажетті шарты болып табылады. Бюджет «бюджеттік жүйенің» құрамдас бөлігі болып табылады. Ал бюджеттік жүйе " Қазақстан Республикасының Бюджет кодексімен" реттеледі. [6] Еліміздің қаржы жүйесін дамыту жолындағы небір қиын кезеңдеріне қарамастан, Президенттің Жолдауында банк жүйесін нығайтуды одан әрі реформалау, бағалы қағаздар нарығын дамыту, заңнаманы жетілдіру, қаржы саласындағы басқару бағдарламаларын әзірлеу, салық жүйесін реформалау қажеттілігі атап өтілген.[8]
Мемлекеттік бюджет қаржы жүйесінің орталық буыны болып табылады. Ол кірістердің, шығыстардың және мемлекеттік несиелердің түрлері арасындағы байланысты анықтап көрсетеді. Кіріс бөлігінде кіріс қаражаттарының тізімі, ал шығыс бөлігінде берілген несиелердің барлық түрлері біріктірілген. Яғни, мемлекеттік бюджет - бұл мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде туындайтын ақшалай түрдегі өндірістік қатынастарды білдіретін экономикалық категория. [9]
Менің ойымша, қаржы саласындағы басты проблема , ол Қазақстан бюджетінің кіріс бөлігінің және барлық басқа да маңызды қаржылық көрсеткіштердің сандық өсуіне долларға қатысты теңге бағамының төмендеуі есебінен және мұнай өндіру өнеркәсібінен түсетін кірістер есебінен қол жеткізіледі, бұл терең экономикалық құлдырауға алып келуі мүмкін, өйткені бүкіл қаржы-экономикалық жүйе осы шикізаттың әлемдік нарықтағы бағамына байланысты болады. Қазақстанда несие, депозит және лизинг сияқты маңызды қаржы құралдарын дамыту басталды. Нарықтық экономика жағдайында олардың рөлі бастапқы капиталды қалыптастыруды жеделдетуден тұрады, бұл инвестицияларда жетіспеушілік байқалатын Қазақстанда өте маңызды. Сонымен қатар, бюджеттік сала қызметкерлерінің жалақысының бірнеше есе өскеніне қарамастан, біздің елде халықтың әр түрлі қабаттары мен топтарының ақшалай табыстарының деңгейінің айырмашылығы айрықша білінеді. Бұл дегеніміз, халық табыстарының дифференциациясы немесе табыс теңсіздігі болып табылады. Бұл мәселені шешу болашақта Қазақстан Республикасының бюджетіне салық түсімдерінің ұлғаюына әкелуі мүмкін. Дұрыс қаржы жүйесі қалыптасқаннан кейін ақша және капитал нарықтары, әсіресе ұлттық мемлекеттік бағалы қағаздардың бастапқы және қайталама нарықтары дами алады. Осы жүйеге сүйене отырып, біз Қазақстан Республикасындағы қаржы жүйесін құқықтық реттеуді жетілдіру мүмкіндігін дамытамыз.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
-
Камшибаев Р.А. Экономическая безопасность Казахстана: стратегия, система факторов – Казахстан на пути к новой модели развития: тенденции, потенциал и императивы роста. 1.- Алматы.-2001 ж. б.102
-
Аубакиров Я.Н. Экономические проблемы стратегии Казахстана. Алматы , 1997 ж.
-
Худяков А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы 2002 ж. б. 7
-
Худяков А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы 2002 ж.
-
Аубакиров Я.Н. Экономические проблемы стратегии Казахстана. Алматы , 1997 ж.
-
Шиткина И. С. Настольная книга руководителя организации: правовые основы, 2017 ж.
-
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2018 жылғы 10 қаңтар.
-
Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын мемлекеттiк реттеу, бақылау және қадағалау туралы Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 4 шілдедегі N 474 Заңы.
-
Қазақстан Республикасының Қаржылық мониторинг агенттігінің кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2021 жылғы 20 ақпандағы № 515 Жарлығы.