Дата публикации: 13.10.2024
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
Абдикеримова Г.И., Тасқожа Б.Б.
М. Әузов атындағы ОҚУ
Ауыл шаруашылығы Қазақстан Республикасының экономикасында маңызды рөл атқарады, азық-түлік қауіпсіздігінің негізгі көзі ғана емес, сонымен қатар ұлттық ішкі жалпы өнім мен елдің экспорттық әлеуетіне елеулі үлес қосады. Соңғы онжылдықтарда Қазақстанның аграрлық секторы ішкі реформалардың да, сыртқы экономикалық және климаттық өзгерістердің де ықпалымен елеулі өзгерістерге ұшырады.
Қазақстанның ауыл шаруашылығының қазіргі жағдайы көптеген қайталанбас ерекшеліктермен және қиындықтармен сипатталады. Республикада орасан зор жер ресурстары бар, оның едәуір бөлігі ауыл шаруашылығында пайдалануға жарамды. Дегенмен, бұл ресурстарды тиімді пайдалану заманауи технологияларды, инновацияларды енгізуді және инфрақұрылымды жақсартуды талап етеді. Қазақстанның айтарлықтай құбылмалылығымен және жиі экстремалды ауа райы құбылыстарымен сипатталатын климаттық жағдайлары да ауыл шаруашылығы өндірісіне айтарлықтай әсер етеді [1].
Ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі көрсеткіштері ауыл шаруашылығы қызметінің тиімділігін, өнімділігін және тұрақтылығын бағалайтын маңызды көрсеткіштер болып табылады. Ауыл, орман және балық шаруашылығындағы өнімдердің немесе қызметтердің жалпы өнімі, өсімдік және мал шаруашылығы өнімдерінің жалпы өнімі және т.б. сияқты көрсеткіштер. Бұл көрсеткіштер ауыл шаруашылығының ағымдағы жағдайын талдау, жоспарлау және әртүрлі деңгейлерде шешімдер қабылдау үшін пайдаланылады - фермерлер мен ауылшаруашылық компаниялары мемлекеттік органдарға және халықаралық ұйымдарға [2]. 1-кестеде 2018-2022 жылдар кезеңіндегі Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі көрсеткіштері көрсетілген.
1 кесте - 2018-2022 жылдар кезеңіндегі ҚР ауыл шаруашылығының негiзгi көрсеткiштерi
|
Атауы
|
2018ж
|
2019ж
|
2020ж
|
2021ж
|
2022ж
|
Өсу қарқыны
|
|
Ауыл, орман және балық шаруашылығы өнімдерінің жалпы шығарылымы,
млн. теңге
|
4497585,4
|
5177893,7
|
6363976,1
|
7549827,9
|
9521002,3
|
211,7
|
|
Өсімдік шаруашылығының жалпы өнімі
|
2411486,7
|
2817660,6
|
3687310,3
|
4387236,5
|
5808259,8
|
240,9
|
|
Мал шаруашылығының жалпы өнімі
|
2050455,8
|
2319496,7
|
2637460,7
|
3116973,5
|
3658757,6
|
178,4
|
|
Ауыл шаруашылығы салаларындағы қызметтер
|
12145,6
|
14005,7
|
9897,9
|
11223,4
|
14162,5
|
116,6
|
1-кестеден ауыл, орман және балық шаруашылығында жалпы өнім шығару немесе қызмет көрсету 2 есеге өсіп, 9,5 млрд. 2018-2022 жылдарға арналған. Сондай-ақ жалпы өсімдік шаруашылығында оң динамика байқалады, мұнда өсім -3.3миллиард теңгені құрайды. Осы кезеңде мал шаруашылығының жалпы өнімі 78,4 пайызға өсті. Ауыл шаруашылығы қызметтері де 16,6%-ға өсті [3].
Аймақтар бойынша ауыл шаруашылығының жалпы өнімі белгілі бір уақыт кезеңінде әрбір аймақта ауыл шаруашылығы саласы өндірген өнімдер мен қызметтердің жалпы көлемін көрсететін маңызды экономикалық көрсеткіш болып табылады. Бұл көрсеткіш әртүрлі аймақтардағы ауыл шаруашылығының даму деңгейін бағалау үшін, сондай-ақ олардың ұлттық ауыл шаруашылығы өндірісіне қосқан үлесін салыстыру үшін қолданылады. Қазақстанда аймақтар климаттық жағдайлары бойынша айтарлықтай ерекшеленеді. Ендеше, Түркістан облысы, Жамбыл облысы, Қызылорда облысы кіретін оңтүстік өңір ауыл шаруашылығын дамытуда маңызды рөл атқарады. Оның себебі – бұл аймақтарда егін және мал шаруашылығын дамытуға қолайлы климаттық жағдайлар.
2022 жылы ауыл шаруашылығы өнімдері мен қызметтерінің ең үлкен жалпы көлемі келесі аймақтарда байқалатыны байқалады: Ақмола – 11,5%, Қостанай –10,7%, Солтүстік Қазақстан –12,4% және Түркістан облыстарында – 11,1%. Бұл өңірлер республиканың ауыл шаруашылығы ЖІӨ құрылымындағы ең үлкен үлесті құрайды, олардың жалпы үлесі – 45,7% құрайды [4].
Мал шаруашылығы Қазақстандағы ауыл шаруашылығының негізгі салаларының бірі болып табылады. Елімізде малдың алуан түрін өсіруге қолайлы жағдай жасалған кең жайылымдық жерлер бар. Қазақстандағы мал шаруашылығының негізгі салаларына: ірі қара мал шаруашылығы, қой шаруашылығы, жылқы шаруашылығы, түйе шаруашылығы, шошқа шаруашылығы және құс шаруашылығы жатады.
Мал шаруашылығының негізгі көрсеткіштерін, атап айтқанда мал мен құс басын қарастырайық (1-сурет).
Елеулі әлеуетке қарамастан, Қазақстанда мал шаруашылығы бірқатар проблемаларға тап болып отыр:
- Азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселелері. Сапалы жем-шөп пен жайылымның жетіспеушілігі мал өнімділігін шектейді.
- Жануарлардың аурулары. Жұқпалы аурулармен күресу жануарлардың денсаулығы мен өнім сапасын қамтамасыз етудің маңызды мәселесі болып қала береді.
- Инфрақұрылым және технология. Олар шаруашылықты жаңартып, өсіру және өңдеу процестеріне заманауи технологияларды енгізуі керек.
Дегенмен, Қазақстан үкіметі саланы қолдау мен дамытуға күш салуда. Бұл субсидиялау бағдарламаларын, кооперативтерді дамытуды, жануарлардың генетикалық әлеуетін жақсартуды және өнімді халықаралық нарықтарға шығаруды қамтиды.
Тұтастай алғанда, Қазақстанның мал шаруашылығы саласының, әсіресе оның бай табиғи ресурстары мен дәстүрлі егіншілік тәжірибесін ескере отырып, өсу мен даму әлеуеті зор.
Сонымен қатар, Қазақстанда мал шаруашылығы сияқты өсімдік шаруашылығы да қарқынды дамып келеді. Өсімдік шаруашылығы Қазақстанның ауыл шаруашылығының негізгі салаларының бірі болып табылады. Елімізде әртүрлі дақылдарды өсіруге қолайлы климаттық және топырақ жағдайлары бар.
Қазақстан әлемдегі ең ірі бидай өндіруші және экспорттаушы елдердің бірі болып табылады. Негізгі егіс алқаптары еліміздің солтүстігінде, климаттық жағдайлары осы дақылға ең қолайлы болып табылады. 2-суретте Қазақстан Республикасындағы 2018-2022 жылдарға арналған ауыл шаруашылығы дақылдарының егіс көлемі көрсетілген.
2 сурет – 2018-2022 жж. кезеңіндегі Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығы дақылдарының егістік көлемі, мың га
2-суреттен егіс алқабының соңғы бес жылда оң динамикаға ие болғаны, ауыл шаруашылығы дақылдарының егіс көлемі 5,8%-ға артқаны байқалады. Егіс алқаптарының құрылымында ең көп үлесті келесі облыстар алып отыр: Ақмола облысы – 22,9%, Қостанай облысы – 22,7% және Түркістан облысы – 18,8%. Себебі, дәнді дақылдардың ең көп көлемі Ақмола және Қостанай облыстарында, бақша дақылдары Түркістан облысында өсіріледі. Айта кету керек, мақта тек Түркістан облысында өсіріледі.
Сонымен қатар Қазақстанның климаты солтүстіктегі шұғыл континенттіктен оңтүстіктегі субтропиктікке дейін өзгереді. Бұл кең ауқымды дақылдарды өсіруге мүмкіндік береді. Негізгі агроклиматтық белдеулерге дала, орманды дала, шөлейт және шөлді аймақтар жатады.
Соңғы жылдары Қазақстан ауыл шаруашылығына заманауи технологияларды белсенді түрде енгізуде, соның ішінде:
- Цифрландыру: егістіктерді бақылау және дақылдарды оңтайландыру үшін дрондарды, GPS және спутниктік деректерді пайдалану.
- Тамшылатып суару: суды пайдалану тиімділігін арттыратын технология.
- селекция және биотехнология: климаттың өзгеруіне және ауруларға төзімді жаңа өсімдік сорттарын жасау.
Қазақстанның өсімдік шаруашылығы саласының дамуына әсер ететін бірқатар проблемалар мен міндеттер бар:
1. Климаттың өзгеруі. Өнімділікке әсері және өзгермелі ауа райы жағдайларына бейімделу қажеттілігі.
2. Топырақ эрозиясы және деградациясы. Интенсивті жер пайдалану мен агротехнологиялардың дұрыс болмауынан туындады.
3. Инфрақұрылымды жаңғырту қажеттілігі. Ескі суару жүйелері және дақылдарды сақтайтын қойманың болмауы [5].
Қазақстан үкіметі ауыл шаруашылығын қолдау шараларын, оның ішінде субсидияларды, жеңілдетілген несиелерді және ауыл шаруашылығы инфрақұрылымын жаңғырту бағдарламаларын қабылдауда.
Жоғарыда айтылғандардан шығатыны, Қазақстанда өсімдік шаруашылығын дамыту елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде шешуші рөл атқарады және экономикалық өсуге ықпал етеді. Қолайлы климаттық және топырақтық жағдайлар Қазақстанды бидай мен арпа сияқты дәнді дақылдарды жетекші өндірушілер мен экспорттаушылардың біріне айналдырып, кең ауқымды дақылдарды өсіруге мүмкіндік береді.
Соңғы жылдары салада цифрландыру, тамшылатып суару және биотехнология сияқты заманауи технологиялардың енгізілуіне байланысты айтарлықтай өзгерістер болды. Бұл инновациялар ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын арттыруға және ресурстардың тиімділігін арттыруға көмектеседі, бұл климаттың өзгеруі мен шектеулі су ресурстары жағдайында әсіресе маңызды [6].
Дегенмен, айтарлықтай әлеуетке қарамастан, Қазақстанда өсімдік шаруашылығы бірқатар қиындықтарға тап болып отыр. Негізгі міндеттер климаттың өзгеруі, топырақ эрозиясы мен деградациясы және инфрақұрылымды жаңғырту қажеттілігі болып қала береді. Бұл міндеттерді шешу үшін мемлекеттік қолдауды, ғылыми зерттеулерді және озық агротехнологияларды енгізуді қамтитын кешенді тәсіл қажет.
Өнеркәсіпті дамытуда, субсидиялар беруде, жеңілдікті несиелер беруде және жаңғырту бағдарламаларында мемлекеттік қолдау маңызды рөл атқарады. Бұл шаралар өсімдік шаруашылығын тұрақты дамытуға және оның әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ықпал етеді.
Қорыта айтқанда, Қазақстанның өсімдік шаруашылығының болашағы табиғи ресурстарды тиімді пайдаланумен, инновациялық технологияларды енгізумен және өзгермелі климаттық жағдайларға бейімделумен байланысты. Қалыптасқан проблемаларды шешуге жүйелі көзқарас пен белсенді мемлекеттік қолдау саланың тұрақты дамуын қамтамасыз етіп, Қазақстанның халықаралық аграрлық аренадағы позициясын нығайта алады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
-
Асхат А.К., Кайрат Ж.М. Инновационные технологии в сельскохозяйственной кооперации// Журнал «Технологии и инновации в сельском хозяйстве», №2, 2020.-С.22-29.
-
Баймуханов Т.М. Стратегии и механизмы обеспечения экономической устойчивости аграрных предприятий // Шымкент: Южно-Казахстанский государственный университет имени М. Ауэзова, 2021.-С.22-30.
-
Регионы Казахстана / брошюра /под ред. Н.С. Айдапкелова - Нур-Султан: Комитет по статистике МНЭ РК, 2021. - 22 с. [Электрондық ресурс] // URL: http://stat.gov.kz (қараған күні: 03.05.2024).
-
Казахстан в цифрах / Брошюра /под ред. Н.С. Айдапкелова - Нур-Султан: Комитет по статистике МНЭ РК, 2021. -22 с. [Электрондық ресурс] // URL: http://stat.gov.kz (қараған күні: 04.05.2024).
-
Султанов А.Ж. Экономическая устойчивость сельскохозяйственных предприятий: институциональный подход// Астана: Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, №2 (1), 2020.-С.12-20.
-
Асанов Б.М. Институциональные аспекты устойчивого развития сельского хозяйства Казахстана //Алматы: Издательство Казахского национального аграрного университета, №2,2018.-С.46-52.