Дата публикации: 02.05.2022
Сағынбекова Еңлік Нұрланқызы
2 курс магистранты,
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ғылыми жетекші: э.ғ.к., профессор м.а. Нургалиева Г.К.
Қазақстан, Алматы қ.
Ғылыми жетекшісі: Нургалиева Гульнар Казбековна, э.ғ.к., профессор м.а
АННОТАЦИЯ
Мақала кәсіпорын міндеттемелерін есепке алу мен аудиттің ерекшеліктерін әрі міндеттемелерді ұйымдастыру және оның аудитін жетілдіру жолдарын қарастырады. Сонымен қатар, кәсіпорынның міндеттемелерін есеппке алу мен аудитін жетілдіру арқылы, олардың уақытында өтелуін қамтамасыз етуді қарастырады. Бұл мақаланың тақырыбының өзектілігі экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде кәсіпорынның тұрақты жеткізушілермен және сатып алушылармен туындайтын қатынастарына көп көңіл бөлінуінде. Есеп айырысу қатынастарын дұрыс ұйымдастыру экономикалық қатынастарды жақсартуға, шарттық және есеп айырысу тәртібін жақсартуға әкеледі, өйткені қатысушылар арасындағы шарттық қатынастардың одан әрі болашағы тауарды жеткізу бойынша міндеттемелердің орындалуына, есеп айырысулардың уақытылы болуына байланысты.
Кіріспе. Қаржы-шаруашылық қызмет процесінде ұйым материалдық құндылықтарды сатуға, жұмыстарды орындауға немесе бір-біріне қызмет көрсетуге байланысты өзара міндеттемелерді көрсететін есеп айырысу қатынастарына ие. Кәсіпорынның тиімді шаруашылық қызметін және тұрақты қаржылық жағдайын қамтамасыз ету үшін міндеттемелердің бухгалтерлік есебі қолданыстағы және халықаралық заңнаманың нормаларына сәйкес сапалы жүргізілуі керек. Міндеттемелерді есепке алу Қазақстанның нарықтық экономикасы жағдайында белсенді жұмыс істейтін кез келген кәсіпорын үшін маңызды мәнге ие. Міндеттемелердің бухгалтерлік есебін жүргізудің мақсаты оларды қаржылық есептілікте көрсету болып табылады. Міндеттемелер жүйесі олардың бірлігін ғана емес, сонымен қатар дұрыс таңдалған жіктеу критерийі негізінде саралауды да қамтиды. Міндеттемелерді жіктеуге және оларды қатаң анықталған жүйеге сәйкес орналастыруға мүмкіндік беретін міндеттемелердің қасиеттері осындай өлшем бола алады. Осылайша, кәсіпорынның міндеттемелеріне оны пайдалану мерзімі бір жылға дейін және одан да көп тартылған қарыз капиталының барлық нысандары жатады. Бұл міндеттемелердің негізгі нысандары банктердің кредиттері және қарыз қаражаты (алдағы кезеңде өтеуге көзделген, сондай-ақ көзделген мерзімде өтелмеген), сауда кәсіпорнының кредиторлық берешегінің әртүрлі нысандары (тауарлар, жұмыстар және көрсетілетін қызметтер бойынша); берілген вексельдер бойынша; алынған аванстар бойынша; бюджетпен және бюджеттен тыс қорлармен есеп айырысу бойынша; төлем бойынша) болып табылады. еншілес кәсіпорындармен; басқа кредиторлармен) және басқа да міндеттемелер қамтылуға тиіс.
Негізгі бөлім. Міндеттеме әрқашан ол пайда болатын басқа тараптың болуын білдіреді. Алайда, бұл міндеттеме пайда болған нақты тарапты білу қажет емес-міндеттеме тұтастай қоғам алдында болуы мүмкін. Міндеттеме әрқашан екінші тарап алдында міндеттеме қабылдауды білдіретіндіктен, басшылықтың немесе директорлар кеңесінің шешімі, егер бұл шешім есепті кезеңнің соңына дейін қозғалатын тараптардың назарына нақты нысанда жеткізілмесе, есеп беру кезеңінің соңында іс жүзінде негізделген міндеттеме туғызбайды. ұйым өзіне жүктелген міндеттерді орындайды.
Міндеттеменің дереу туындауына алып келмейтін оқиға заңнамадағы өзгерістердің салдарынан немесе ұйымның қандай да бір іс-әрекеті (мысалы, жеткілікті түрде нақты жария мәлімдеме) практикадан туындаған міндеттеменің туындауына әкеп соқтыруына байланысты оның кешірек пайда болуына әкелуі мүмкін. Мысалы, қоршаған ортаға зиян келтірілсе, оның салдарын жою міндеттемесі болмауы мүмкін. Алайда, залал келтіру, жаңадан қабылданған заң бар залалды жоюды талап еткен кезде немесе ұйым іс-тәжірибеге негізделген міндеттеме тудыратын нысанда зиянды жою үшін жауапкершілікті көпшілік алдында қабылдаған кезде міндетті оқиға болады [1,274-б.]. Кәсіпорындар жеткізушілермен және тұтынушылармен есеп айырысуларды үнемі жүргізеді. Олардан сатып алынған негізгі құралдарға, шикізатқа, материалдарға және басқа қорларға, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге жеткізушілермен; тұтынушылармен - орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін. Қаржы-шаруашылық қызмет процесінде осы есептеулер бойынша берешек рұқсат етілген мәндер шегінде болуы керек.
Мерзімі өткен берешектер жеткізушілер мен тапсырыс берушілер тарапынан қаржылық және төлем тәртібінің бұзылуын көрсетеді, бұл жағымсыз салдарды жою бойынша тиісті шараларды дереу қабылдауды талап етеді [2]. Бұл шараларды уақтылы қабылдау кәсіпорынның жүйелі бақылауын жүзеге асырғанда ғана мүмкін болады. Кәсіпорынның қарыздарын тиімді басқару үшін, ең алдымен, белгілі бір кәсіпорын үшін және нақты жағдайда олардың оңтайлы құрылымын анықтау қажет: кредиторлық берешектің бюджетін құру, екеуін де сипаттайтын көрсеткіштер жүйесін (коэффициенттерін) әзірлеу. кәсіпорынның кредиторларымен қарым-қатынасының жай-күйі мен дамуына сандық және сапалық баға беру және жоспарлы түрде осындай көрсеткіштердің белгілі бір мәндерін қабылдау.
Борышкердің несие шарты бойынша міндеттемелерін қамтамасыз етудің ең көп таралған нысаны кепіл болып табылады. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 299-бабына сәйкес міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етудің борышкер кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемені орындамаған жағдайда, кредитор (кепіл ұстаушы) кепілге салынған мүліктің құнынан осы мүлік тиесілі адамның (кепіл берушінің) басқа кредиторларының алдында басым түрде Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде белгіленген алып тастаулардан басқа қанағаттандырылуға құқығы бар осындай тәсілі кепіл деп танылады [3].
Экономикалық мазмұны бойынша кредиторлық берешекке жабдықтаушылар мен мердігерлер алдындағы қарыздар жатады. Бұл қарыз олардан алынған материалдық құндылықтардың, орындалған жұмыстардың немесе көрсетілген қызметтердің шарттық құнының сомасында есепке алынады [4]. Ұйым персоналының кредиторлық берешегі есептелген, бірақ төленбеген жалақы сомасы. Кәсіпорынның бюджетке берешегі салықтар мен алымдар бойынша есептелген, бірақ төленбеген төлемдер сомасын қамтиды және оларға төлемдермен, соның ішінде жеке табыс салығымен теңестіріледі. Алынған аванстар бойынша берешекке жасалған шарттар негізінде келешек есеп айырысулар үшін бөгде ұйымдардан алынған аванстық төлемдердің сомалары жатады. «Өзге міндеттемелер» бабында ұйымның контрагенттерімен есеп айырысу бойынша кредиторлық берешектің барлық басқа түрлері ескеріледі. Кірістерді төлеу бойынша қатысушыларға кредиторлық берешекке ұйымның төлеуге жататын дивидендтер, акциялар мен облигациялар бойынша сыйақылар бойынша қарыз міндеттемелерінің сомасы жатады.
Кредиторлық берешектің бұл топтары бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беруде қолданылады. Дегенмен, ағымдағы шоттың дебиторлық берешегін болдырмау іс жүзінде мүмкін емес (ол үшін сіз өзіңіздің барлық өнімдеріңізді алдын ала төленген немесе қолма-қол ақшамен сатуыңыз керек және бұл өте сирек жағдайларда ғана мүмкін болады; мысалы, өнімдер жоғары сұранысқа ие болған кезде) [5]. Сонымен қатар, кредиторлық қарыздың өлшеусіз ұлғаюы да өте проблемалы, себебі тұтынылатын шикізат көлеміне табиғи шектеулер, міндеттемелерді орындамағаны үшін айыппұлдардың болуы және т.б. Сондықтан кез келген кәсіпорында контрагенттермен қарым-қатынасты реттеудің белгілі, формальды жүйесі бар.
Кредиторлық берешекті басқаруға байланысты аналитикалық процедуралар негізінен кәсіпорынішілік қаржылық талдау және басқарушылық бақылау жүйесіне кіреді [6].
Міндеттемелердің аудиті белгілі бір реттілікпен құрылады. Ең жиі қолданылатын әдіс – «жалпыдан жекеге». Әрбір аудитор тексерілетін кәсіпорынның ерекшеліктеріне және клиентпен жасалған шарттың шарттарына сүйене отырып, өз жұмысының реттілігін өз бетінше таңдайды [7]. Тексерілген аудит әдістерін пайдалану аудиторлық тәуекелді азайтуға және аудитті қысқа мерзімде жүргізуге мүмкіндік береді. Міндеттемелер аудитінің мақсаты клиентті аудитордың кәсіпорынға не үшін келгенімен және ол жүргізген аудит қандай пайда әкелетінімен дереу таныстыратындықтан маңызды. Сондықтан, тексеру барысында келеңсіз фактілерді жинақтау емес, компромат жинақтау емес, жалпы бухгалтерлік және шаруашылық жұмысындағы кемшіліктерді анықтап, орын алған кемшіліктерді жою және келешекте олардың алдын алу бойынша нақты ұсыныстар енгізуді мақсат ететінін егжей-тегжейлі көрсету керек. Бұл тұтынушылармен жеткілікті сенімді қарым-қатынас орнатуға және қажетті ақпаратқа қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Міндеттемелердің аудиті шаруашылық субъектісі үшін өте маңызды. Кәсіпорынның міндеттемелерінің жағдайы оның қаржылық жағдайын, несиелік қабілетін және төлем қабілеттілігін сипаттайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының маңызды критерийлерінің бірі оның төлем қабілеттілігін бағалау болып табылады, бұл әдетте кәсіпорынның өзінің ұзақ мерзімді міндеттемелерін төлеу қабілеті ретінде түсініледі. Демек, төлем қабілетті кәсіпорын – бұл сыртқы міндеттемелерге қарағанда активтері көп. Кәсіпорынның қысқа мерзімді міндеттемелерін төлеу қабілеті өтімділік деп аталады. Басқаша айтқанда, кәсіпорын ағымдағы активтерді іске асыру арқылы өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін өтеуге қабілетті болса, өтімді болып саналады[8].
Қорытынды. Осылайша, кәсіпорынның міндеттемелерін есепке алу ұйымның қызметі және оның мүліктік жағдайы туралы толық және сенімді ақпаратты қалыптастырады, бұл қаржылық есептілікті ішкі пайдаланушылар - менеджерлер, құрылтайшылар, қатысушылар және ұйым мүлкінің иелері үшін қажет. сыртқы инвесторлар, кредиторлар және қаржылық есептілікті басқа пайдаланушылар. Ал пассив аудитінің негізгі міндеті – Қазақстан Республикасы заңнамасының бухгалтерлік есеп тәртібіне сәйкес тексерілетін субъектілердің қаржылық есеп беруі мен міндеттемелерінің дұрыстығы туралы пікір білдіру. Аудиторлық қызметтер нарығын талдау оның құрылымының неғұрлым айқын көрінген өзгеру үрдістерін анықтауға мүмкіндік берді. Аудиторлық қызметті дамытудың келесі заңдылықтары анықталды: аудиторлық ұйымдардың кірістерінің құрылымында аудиторлық қызметпен байланысты қызметтерден және басқа да қызметтерден (шығындарды оңтайландыру бағдарламалары, салықтық, заңгерлік, IT-кеңес беру, бухгалтерлік, салықтық және басқарушылық есеп саласындағы қызметтер, ішкі бақылау жүйесін орнату) аудиторлық қызметпен байланысты және басқа да қызметтердің кірістері басым, аутсорсинг, тәуекелдерді басқару бойынша қызметтер, берешек, тиімділік, стратегиялық басқару саласындағы қызметтер және т.б.).
Әдебиеттер тізімі:
-
Проскурина В. П. Сборник бухгалтерский проводок по разделам «Типового плана счётов бухгалтерского учёта». – М. : Лем, 2019. – 274 с.
-
Аблечов Д.О. Финансовый контроль и углубленный финансовый аудит. – Алматы, 2007.
-
Гражданский Кодекс Республики Казахстан (Особенная Часть) от 1 июля 1999 года № 409-I (с изменениями и дополнениями по состоянию на 01.01.2022 г.). Электронный ресурс: https://online.zakon.kz/document/?doc_id=1013880#sub_id=0
-
Бурсулая Т. Д. Ведение бухгалтерского учёта источников формирования имущества. – М. : Феникс, 2019. – 104 с.
-
МСФО (IAS) 37 «Оценочные обязательства, условные обязательства и условные активы». Электронный ресурс: https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1051742
-
Масимов К. Правила ведения бухгалтерского учёта. – М. : ЛЕМ, 2018. – 79 с.
-
Нурсеитов Э. О., Нурсеитов Д. Э. Главная книга аудитора. – М. : Лем, 2017. – 426с.
-
Ержанов М.С. Аудит-1. – Алматы: Бастау, 2005;