Дата публикации: 02.05.2022
Серік Аружан Аманғалиқызы
Тұран университетінің 2 курс магистаранты
Алматы қаласы, Қазақстан
Ғылыми жетекші: Таяуова Г.Ж.
РһD, доцент
АННОТАЦИЯ
Мақалада монополияға қарсы реттеу институттарының тиімділігін бағалау тәсілдері, сонымен қатар монополияға қарсы реттеудің қазіргі заманда экономикалық маңызы көрсетілген.
Негізгі сөздер: институттардың тиімділігі, монополияға қарсы реттеу, үстемдік, өнеркәсіптік нарық теориясы, бәсекелестік мінез-құлық, бірінші және екінші түрдегі қателіктер.
Тарихи тұрғыдан экономикалық теорияның негізгі зерттеу бағыттарының бірі шаруашылық жүргізуші субъектілердің жеке немесе бірлесіп, олардың үстемдік жағдайын айғақтайтын нарықтардың қызмет ету шарттарына шешуші әсер ету мүмкіндіктерін зерттеу болды. Нәтижесінде ХІХ ғ. нарықтарды реттеу бәсекелестікті шектеуді азайта бастайды. Монополияға қарсы реттеудің салдарын жеткіліксіз толық зерттеу оның тиімділігіне қатысты бірқатар қарама-қайшылықтарды тудырды, кейінірек олар экономикалық теорияның әртүрлі бағыттарының өкілдерінің назарын аударды.
Монополияға қарсы реттеудің тиімділігі мәселесіне институционалдық экономикалық теория өкілдері ерекше көңіл бөлді. Нарықтың қызмет етуінің маңызды шарттарының бірі институционалдық орта екені көрсетілді. Тиімді институттарды құру меншік құқығын нақтылау және қорғау есебінен бәсекенің дамуын қамтамасыз етеді [3].
Құқықтың экономикалық теориясының, неоинституционалдық экономикалық теорияның бағытының өкілдері таза бәсекелестік нарықты құру халықтың әл-ауқатының төмендеуіне әкелетінін көрсетеді, өйткені монополияға қарсы реттеу құралдарының пайдасы оларды қолдану шығындарынан төмен болады. Ричард Познер монополияға қатысты экономикалық тиімділік критерийін енгізу қажеттігін көрсетті [9]. Уильям Ковачич монополияға қарсы реттеудің заманауи институттарының жоқтығын көрсетті [7]. Роберт Борк экономикалық қызметтің жекелеген түрлерін ғана бәсекеге қарсы деп жіктеуге болады деген қорытындыға келді, өйткені монополияға қарсы реттеудің мақсаты жеке бәсекелестерді қолдау емес, қоғамның әл-ауқатын жақсарту болып табылады [5].
Ф.Макчензи бөліну саясатының қоғам үшін мүмкін болатын жағымсыз салдарларын көрсетіп, шаруашылық жүргізуші субъектілердің бәсекеге бейімді және бәсекеге қарсы мінез-құлқын анықтаудың тиімді құралдарының жоқтығын көрсетті [8]. Монополияға қарсы реттеу институттарының зерттеушілері реттеудің ең тиімді түрін анықтауға тырысып, көбінесе белгілі бір аспектілерге назар аударғанын атап өткен жөн. Сонымен бірге бұл институттардың тиімділігін талдау кезінде бірқатар факторларды ескерген жөн.
Тиімді институт – бұл шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметі үшін ынталандыруды арттыру және мүмкіндіктерді кеңейту арқылы қоғамның әл-ауқатының артуына әкелетін ресурстық потенциалмен қамтамасыз етілген институт. Мекемені тиімді деп тану үшін ол екі талапқа сай болуы керек:
1) кәсіпкерлік субъектілерінің мүмкіндіктерін кеңейту арқылы қоғамның әл-ауқатын арттыру;
2) мекеменің жұмыс істеуі үшін жағдайлардың болуы.
Монополияға қарсы реттеу институттары да ұсынылған тиімділік шарттарына сай болуы керек. Монополияға қарсы саясаттың жеке нарықтарға қатысты стратегиялық мақсаты тиімді бәсекелестік шеңберінде бәсекеге қабілетті және монополиялық реттеуші күштердің тепе-теңдігін сақтау болып табылады. Дж.Шумпетердің [4] және Дж.М. Кларк [6] бойынша, тиімді бәсеке – жаңа технологияларды, өндірісті ұйымдастыру жолдарын ашу, жаңа тауарларды жасау және т.б. арқылы субъектілердің күшін арттыру бағытында нарықтар құрылымын өзгертуге әкелетін динамикалық процесс деп түсініледі және экономикалық белсенділік үшін ең маңызды ынталандыруды жасайды. Монополияға қарсы саясаттың мақсаты мен институттың тиімділік тұжырымдамасына сүйене отырып, монополияға қарсы реттеудің тиімді институты тиімді бәсекелестік үшін жағдай жасау арқылы әлеуметтік әл-ауқаттың барынша жоғарылауына қол жеткізуге ықпал ететін институт деп айта аламыз. осы институтты іске асыру үшін жеткілікті ресурстық әлеуеті бар. Монополияға қарсы реттеу институттарының тиімділігін олардың екі шартқа сәйкестігін талдау арқылы бағалауға болады [2]:
1. «Оңтайлылыққа ұмтылу» - монополияға қарсы реттеу институттарының әрекеті қосымша байлықты құру және ресурстарды бөлуді оңтайландыру арқылы қоғамның әл-ауқатын арттыруға әкелуі керек. Монополияға қарсы реттеу институттарының оң әсері шаруашылық жүргізуші субъектілердің бәсекеге қабілетті қызметті жүзеге асыру, инвестициялау, мәмілелер жасау және т.б. мүмкіндіктерін кеңейту арқылы көрінеді. Сонымен бірге бұл институттарды іске асыруға жұмсалатын шығындар, оның ішінде олардың әрекетінен келтірілген залалдар жасалған байлық мөлшерінен аспауы керек. Басқаша айтқанда, монополияға қарсы реттеудің тиімді институттары халықтың әл-ауқатын барынша арттыруға ықпал етеді.
Кальдор-Хикс критерийіне сәйкес, егер монополияға қарсы реттеу институтының қызмет етуінен түсетін әлеуметтік пайда осы институтты жүзеге асыруға байланысты әлеуметтік шығындардан асып кетсе, онда соңғысы тиімді деп танылады деп дәлелдеуге болады. Монополияға қарсы реттеу институттарының әрекетінен алынатын әлеуметтік жеңілдіктерге тұтынушылардың әл-ауқатын арттыру, кәсіпкерлікті жүргізуге қолайлы жағдайлар жасау, монополияға қарсы органның тиімді жұмыс істеуіне жағдай жасау жатады. Әлеуметтік шығындарға бәсекелестік белсенділік деңгейінің төмендеуінен, шаруашылық жүргізуші субъектілердің транзакциялық шығындарының өзгеруінен, монополияға қарсы органның монополияға қарсы заңнаманы сақтауды қамтамасыз ету бойынша шығындарынан әлеуметтік шығындар жатады [1]:
Мұндағы: T R s L 
- әлеуетті заң бұзушылардың пайдасын қоспағанда, монополияға қарсы реттеу институтының әрекетінен күтілетін әлеуметтік пайда; T R M L 
- монополияға қарсы реттеу институтының әрекетінен әлеуетті заң бұзушылардың күтілетін жеке кірісі; T C s L 
- әлеуетті бұзушылардың шығындарын қоспағанда, монополияға қарсы реттеу институтының әрекетінен күтілетін әлеуметтік шығындар; T C M L 
- монополияға қарсы реттеу институтының әрекетінен ықтимал құқық бұзушылардың күтілетін жеке шығындары.
- әлеуетті заң бұзушылардың пайдасын қоспағанда, монополияға қарсы реттеу институтының әрекетінен күтілетін әлеуметтік пайда; - монополияға қарсы реттеу институтының әрекетінен әлеуетті заң бұзушылардың күтілетін жеке кірісі; - әлеуетті бұзушылардың шығындарын қоспағанда, монополияға қарсы реттеу институтының әрекетінен күтілетін әлеуметтік шығындар; - монополияға қарсы реттеу институтының әрекетінен ықтимал құқық бұзушылардың күтілетін жеке шығындары.2. «Ресурстарды қамтамасыз ету» - монополияға қарсы реттеу институттарының жұмыс істеуі үшін жеткілікті ресурстық әлеуеттің болуы. Мекемелердің жұмыс істеу процесінде ресурстардың жетіспеуі және тиімсіз пайдаланылуы бірінші және екінші текті қателерге әкеледі, олар ең алдымен монополияға қарсы заңнама сияқты институтты жүзеге асыруда көрінеді. Бірінші түрдегі қателіктер – оқиғаның өткізілмеуі – монополияға қарсы заңды бұзуға кінәсіз деп кінәлі шаруашылық жүргізуші субъектіні тану арқылы көрінеді. Екінші түрдегі қателіктер – жалған әрекеттер – кінәсіз саналы шаруашылық жүргізуші субъектіні болмаған заңды бұзуға кінәлі деп тану арқылы көрінеді. Бірінші түрдегі қателер ықтимал бұзушылардың шығындарын азайту есебінен монополияға қарсы органның қызметін күшейтуді қажет етеді. Екінші түрдегі қателер, керісінше, шаруашылық жүргізуші субъектілердің монополияға қарсы нормаларын бұзбайтын шығындардың өсуіне байланысты монополияға қарсы органның қызметін төмендетуді қажет етеді. Демек, қателердің екі түрі де монополияға қарсы реттеу арқылы бұзушылардың тосқауыл қоюының әлсіреуіне және нәтижесінде халықтың әл-ауқатының төмендеуіне, яғни монополияға қарсы реттеу институттарының тиімділігі төмендейді [1]:
мұндағы p – монополияға қарсы заң нормаларын бұзу ықтималдығы (бірінші және екінші текті қателер болмаған жағдайда жаза қолдану ықтималдығына тең); F – монополияға қарсы заңнама нормаларын бұзғаны үшін санкция мөлшері; p1 – бірінші түрдегі қатенің ықтималдығы; p2 – екінші түрдегі қатенің ықтималдығы.
Бірінші және екінші үлгідегі қателер ықтималдығын өзгерту тұрғысынан монополияға қарсы реттеу институттары қызметінің тиімділігін талдаудың айқындаушы факторы монополияға қарсы заңнама нормаларымен енгізілген ұғымдар мен критерийлерді түсіндіру мүмкіндігінің анық еместігі болып табылады. . Сонымен бірге бұл қателіктерді толығымен болдырмау мүмкін емес, сондықтан заң шығарушының мақсаты олар орын алған кезде қоғамдық игіліктің жоғалуын барынша азайту болып табылады. Норма неғұрлым қарапайым тұжырымдалған болса, қателердің ықтималдығы соғұрлым жоғары болады, өйткені жалпы негізді құрайтын қарапайым нормалар оны түсіндірудің мүмкін нұсқаларын арттырады. Норма неғұрлым қатаң тұжырымдалған болса, соғұрлым нарық субъектілерінің қызметіне шектеу күшейеді, өйткені тіпті бәсекеге қабілетті мінез-құлық монополияға қарсы заңнаманың бұзылуына жатқызылуы мүмкін.
Осылайша, монополияға қарсы реттеу институттарын жобалау және олардың тиімділігін талдау кезінде қоғамдық әл-ауқатты арттыру мақсатына қол жеткізу тұрғысынан институттардың тиімділігін анықтайтын «оңтайлылыққа ұмтылу» шартын да, сондай-ақ олардың тиімділігін талдау «ресурс қауіпсіздігінің» шартын да ескеру қажет. Осы жағдайлардың кез келгенін жеткіліксіз ескеру немесе есептеу бәсекенің дамуына ықпал етпейтін, керісінше оған кедергі келтіретін, қоғамдық әл-ауқатты төмендететін институттардың қалыптасуына және жұмыс істеуіне әкеледі.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан реформалардың негізгі идеясы нарықтық экономикаға көшу болып табылады. Нарықтың қызмет етуінің маңызды шарттарының бірін және оның үйлестіруші механизм ретіндегі рөлін бәсекелестік деп атауға болады. Бәсекелестік ортаны қамтамасыз ету және қолдау үшін мемлекет монополияға қарсы саясат жүргізеді. Мемлекеттің монополияға қарсы саясаты ең алдымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің монополиялық қызметін жолын кесуге, кәсіпорындардың тұрақты және тиімді жұмысын қамтамасыз етуге, тауар нарықтарының жұмыс істеуі үшін қалыпты жағдай жасауға және соның нәтижесінде ел экономикасын тұрақтандыруға бағытталған.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Петров С.П. Экономический подход к оценке эффективности норм антимонопольного законодательства // TERRA ECONOMICUS. 2013. № 3. С. 62–71.
2. Robinson J. The Economics of Imperfect Competition. London: The Macmillan Press Ltd, 1969. 352 p.
3. Уильямсон О.И. Экономические институты капитализма: Фирмы, рынки, «отношенческая» контрактация. СПб.: Лениздат; CEV Press, 1996.
4. Шумпетер Й.А. Капитализм, Социализм и Демократия. М.: Экономика, 1995. С. 128–130.
5. Bork R.H. The antitrust paradox: A policy at war with itself. New York: Free Press, 1993. 186 p.
6. Clark J.M. Toward a Concept of Workable Competition / The American Economic Review. Jun., 1940. Vol. 30. No. 2. Part 1. P. 241–256.
7. Kovacic W. Designing antitrust remedies for dominant firm misconduct // Connecticut Law Review, 1999. No. 31. P. 1285–1293.
8. McChensey F. Be true to your school: Conflicting Chicago approaches to antitrust regulations // Cato Journal. 1991. P. 775–798.
9. Posner R. Antitrust law: An economic perspective. Chicago: University of Chicago Press, 2001. 316 p.