Дата публикации: 30.04.2021
Шарипова Айдана Маратовна
2 курс магистранты
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті,
Көкшетау қ.
Навий Лиза Набиевна
п.ғ.қ. профессор
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
АҢДАТПА
Мақалада қазіргі әлемдегі індеттің таралуы коронавирус (COVID-19) ауруының пандемиясына байланысты жарияланған карантинге орай қашықтықтан оқыту қалай жүзеге асырылатыны көрсетілген. Әлемде болып жатқан індеттің таралуына байланысты бұл оқыту түрінің маңыздылығы жайлы айтылған. Қашықтықтан оқыту технологиясының білім беру жүйесіндегі маңыздылығы, қолдану жолдары , білім саласы үшін қашықтықтан оқыту жүйесінің рөлі қарастырылады. Осы технологияның артықшылықтары мен кемшіліктері көрсетілген. Қашықтықтан оқыту технологиясының мақсаты, міндеттері және білім саласы үшін тиімділігі анықталады. Қашықтықтан оқыту жүйесін құру қағидалары, қашықтықтан оқыту жүйесінің типтері мен құрылымы баяндалады. Қашықтықтан оқытудың теориясы мен практикасын дамытуға үлестерін қосқан зерттеуші ғалымдар көрсетілген. Сонымен қатар, қашықтықтан оқыту технологиясының үлгілері белгіленген.
Әлемдік білім - ғылым кеңістігінде қашықтықтан оқыту жүйесі қарқынды түрде дамып келеді. Қашықтықтан оқыту жүйесі – қазіргі таңда оқу-ағарту саласында білім алушының өзін-өзі өсіру мен тұлға ретінде дамытуға мүмкіндік беретін сала. Дамыған елдерде қашықтықтан оқыту жүйесі жақсы жолға қойылған. Мысалы, АҚШ-та жоғары оқу орындарында қашықтықтан оқыту жүйесін белсенді түрде пайдаланады. Біздің елімізде қашықтықтан оқыту жүйесі жаңадан қанат жайып келе жатқан білім беру саласындағы инновациялық бағыт болып табылады. Қашықтықтан оқыту саласы бүгін ғана пайда болған оқу үдерісі емес. Қашықтықтан оқыту үдерісі – қазіргі уақытта күннен-күнге дамып келе жатқан жаңа оқу бағдарламасы [1].
Білім мен техниканың қарқынды дамуы дәуірінде ғылым мен инновациялық технологиялардың дамуы арқасында заманауи жетістіктерге негізделген қашықтықтан білім беру жүйесі маңызды рөл атқарады. Қашықтықтан білім беру жүйесін дамытудың негізгі мақсаттарының бірі студенттерді университеттерде, мүмкіндігі шектеулі адамдарға, өз еркімен жұмыстан шығуға мүмкіндігі жоқ адамдарға оқу бағдарламалары бойынша оқыту үшін жағдай жасау және білім берудің ақпараттық жүйесін құру арқылы студенттердің білім деңгейін арттыру болып табылады [2].
Қашықтықтан оқыту жүйесінің рөлі білім беру саласы үшін өте зор, өйткені осы жүйенің арқасында біздің оқытушылар мен студенттер әлемдік ақпаратпен қарым-қатынас жасауға, өздерінің ғылыми және шығармашылық жұмыстарын жетілдіруге, әлемдік ақпараттық кеңістікте өз білімдерін жетілдіруге мүмкіндік алады. Осындай жан-жақты және күрделі мәселелерді жүзеге асыруда оқытушылардың атқарар рөлі үлкен. Оларға ауыр және жауапты міндеттер жүктеледі. Оқытушылар оқу бағдарламасының құрылымын әзірлейді, оны қашықтықтан білім беру жүйесіне бейімдейді, оқу процесінің барысын бақылайды, тапсырмаларды орындау кезінде студенттердің өзіндік бақылау жұмыстарын орындау бойынша ұсыныстар береді. Бұл ретте қашықтықтан оқыту жүйесінің әдістерінде көрсетілгендей көңіл-күй, психологиялық қарым-қатынас назардан тыс қалмайды.
Коронавирустық пандемияға (COVID-19) байланысты жарияланған карантинге байланысты қазіргі әлемде індеттің таралуы ел қашықтықтан оқыту жүйесіне көшті. Қашықтықтан оқыту көптеген жыләдар бойы дәстүрлі түрде оқу орындарында өз орнын тауып келе жатқан оқыту нысандарының бірі болып табылатыны баршаға мәлім. Алайда, қазір әлемде болып жатқан індеттің таралуына байланысты оқытудың бұл түрінің маңыздылығы артты. Қашықтықтан білім беру технологиясы "online", "offline" режимінде сабақтарды жүзеге асыруға негізделген. Онлайн оқыту кезінде білім алушы мен оқытушы арнайы келісілген бағдарламалар бойынша жүзеге асырылады. Онлайн сабақтар үшін елімізде" Skype"," Zoom"," Microsoft teams " және " what's up" сұранысқа ие. Онлайн сабақтар жоғарыда көрсетілген бағдарламалардың көмегімен келісілген уақыт бойынша жүргізіледі. Офлайн оқыту сабақтары - бұл студенттердің өзіндік жұмысы деп айта аламыз. Оқыту электрондық пошта арқылы немесе "Platonus", "Univer" электрондық порталдары арқылы тапсырмаларды жіберу арқылы жүзеге асырылады [3].
Білім берудің барлық түрлері сияқты, қашықтықтан білім берудің де артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Қашықтықтан оқытудың артықшылықтары:
- жеке пәндер бойынша пәндерді оқу-студенттің жеке шарттары мен қалауына қарай оқу материалының жылдамдығын белгілейді;
- кез-келген адам үшін білім алу - сіз кез-келген жоғары оқу орнында қашықтықтан білім ала аласыз, ол сіздің географиялық және уақытша жағдайыңызға қарамастан кез-келген адамның білім беру қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді;
- оқу үрдісінің технологиялық тиімділігі - оқу үрдісіндегі ақпараттық және телекоммуникациялық технологиялардың соңғы жетістіктері мен ашылуы;
- оқытушыға да, студентке де оқу уақыты мен орнын тиімді таңдай білу:
- білімнің негізділігі;
- уақыт пен қаржы үнемділігі;
- оқу үрдісінде заманауи технологияларды қолдану;
- студент пен оқытушы арасындағы тез және тиімді өзара әрекеттесу. Көбінесе олардың арасындағы байланыс Интернет арқылы жүреді, сондықтан студент әрқашан өз сұрақтарын қойып, оған жеке жауап талап етпестен тез жауап ала алады.
Қашықтықтан оқытудың кемшіліктері:
- студент пен оқытушының тікелей қарым-қатынасының болмауы. Студент пен оқытушы бір-бірімен шынайы эмоцияларын білдіре алмайтындықтан, бұл оқу процесінің басты кемшілігі;
- оқытушы мен студент арасында дұрыс қарым-қатынас жоқ;
- жеке психологиялық жағдайлардың қажеттілігі;
- ақпаратқа әрдайым қол жеткізу қажеттілігі;
- студенттер әрдайым өздерін техникалық жабдықтармен қамтамасыз ете алмайды - компьютері немесе интернетке тұрақты шығу мүмкіндігі жоқ;
- студенттердің практикалық сабақтармен жұмысы барынша аз болады;
- маман біліктілігіне қатысты оқытылатын бағдарламалар мен курстардың жеткіліксіз дайындығы;
- оқытушымен және басқа студенттермен жеке байланыстың болмауы. Бұл интернетті қолданудың орнына тікелей байланысуды ұнататын адамдар үшін тиімсіз болуы мүмкін. Сонымен қатар, кейбір студенттер оқулықтармен бөлісудің орнына оқытушы дәріс оқыған кезде оқу материалдарын жақсы қабылдайды;
- қашықтықтан білім алуға ниет білдіргендердің барлығы интернетке тұрақты қолжетімділікке ие, ал кейбіреулерінде тіпті компьютер жоқ [4].
Көптеген зерттеушілер қашықтықтан оқыту теориясы мен практикасының дамуына өз үлестерін қосуда. Олардың әрқайсысы қашықтықтан оқыту бойынша ғылыми зерттеулерді педагогикалық практикаға енгізуге, ұйымдастыруға айтарлықтай қатысты. Олардың ішінде: А.А.Андреев, Ю. Н. Афанасьев, А. А. Ахаян, А. М. Бурлаков, Е. С. Полат, А. В. Хуторский, И. В. Роберт, Д. А. Богданова және т. б. [5].
А.А. Елизаров қашықтықтан оқыту технологиясының белгілерін атап көрсетеді:
1. «Ыңғайлылықтың» үш қағидасына сәйкес келетін педагогикалық процестің икемділігі: студент өзіне ыңғайлы уақытта, ыңғайлы жерде және ыңғайлы жылдамдықпен жұмыс істей алады.
2. Модульдік ерекшелігі - әрбір жеке курс жеке және топтық қажеттіліктерге сәйкес келетін оқу бағдарламасын құруға мүмкіндік беретін белгілі бір білім саласы туралы тұтас көзқарасты қалыптастырады.
3. Экономикалық тиімділік: әлемдік білім беру жүйесінің орташа бағасы көрсеткендей, қашықтықтан білім беру дәстүрлі білім беру формасынан 50 пайызға арзан. Оқытудың төмен өзіндік құны мазмұнды неғұрлым шоғырландырылған ұсыну және біріздендіру, қашықтықтан оқыту технологиясын білім алушылардың көп санына бағдарлау есебінен, сондай-ақ қолданыстағы оқу алаңдары мен техникалық құралдарды неғұрлым тиімді пайдалану есебінен қамтамасыз етіледі.
4. Оқытушының жаңа рөлі таным процесін бақылауды, жеке оқу жоспарын құру кезінде кеңес беруді және оқу жобаларын басқаруды қамтиды. Ол өзара қолдау оқу топтарын басқарады, студенттердің кәсіби дамуына ықпал етеді.
5. Бақылаудың мамандандырылған нысандары ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың көмегімен жүзеге асырылады, олардың құрамына қашықтықтан ұйымдастыру емтихандары, сұхбаттар, практикалық, курстық және жобалық жұмыстар, компьютерлік зияткерлік тестілеу жүйесі кіреді.
6. Мамандандырылған технологияларды қолдану аясында оқыту процесінде әдістердің, формалардың және құралдардың өзара байланысының жиынтығы түсіндіріледі [6].
А.А. Андреев сөзіне сәйкес, қашықтықтан оқытудың өзге оқыту формаларынан айырмашылығы мына ұстанымдарға ие болуында:
1. Студенттердің оқытушылармен де, бір-бірімен де байланысын қамтамасыз ететін интерактивті ұстаным.
2. Ақпараттық технологиялар саласында бастапқы білім деңгейінің болуын болжайтын бастапқы білім принципі.
3. Студенттердің жеке қалауын ескере отырып, білімді оқыту мен бақылаудан тұратын даралау принципі.
4. Өзін танығысы келетін білім алушының сәйкестендіру позициясы.
5. Қашықтықтан оқыту курстарынан өту кезінде жас және білім беру шектеулерінің болмауын көздейтін оқытудың ашықтығы мен икемділігін қамтамасыз ету қағидаты [7].
Қашықтықтан оқитын студенттерге және осы іске мүдделі басқа тұлғаларға бірнеше талаптар қойылады:
- студент пен оқытушы компъютермен жоғары деңгейде сауатты жұмыс істей алуы тиіс;
- қашықтықтан оқытудың мақсаттары мен міндеттері, оны ақпараттық технологиялар мен коммуникация құралдары негізінде одан әрі дамыту туралы;
- қашықтықтан оқыту технологияларын жетік меңгерген, студенттерді, білім беру саласының қызметкерлерін таныстыра білуі керек;
- оқытушы ақпараттық құралдармен жұмыс істеудің практикалық дағдыларына ие болуы керек;
- оқытудың телекоммуникациялық құралдарын пайдалану дағдыларын қалыптастыру, атап айтқанда: білім алушылар арасында ақпарат алмасу және ақпараттық жүйелерде ресурстарды пайдалану;
- оқу бағдарламасын құрайтын белгілі бір тәртіптегі модульдік курстардың әдістемесін жалпылама түрде баяндай білу және курстарды өткізуді ұйымдастыру;
- қашықтықтан оқыту шеңберінде оқу процесін жүргізуге жан-жақты дайындық, қашықтықтан оқыту жүйесі бойынша сабақтарды өткізу процесінде үйлестірушінің болуы;
- мониторингті ұйымдастыру, тексеру, білім сапасын рецензиялау, курстық және бақылау жұмыстарының, оның ішінде жобалау және зерттеу жұмыстарының жазылуын басқару саласындағы арнайы білім мен дағдыларға ие болу [8].
Қашықтықтан оқыту жүйесін құру ережелері:
1. Оқытудың адамгершілік принципі.
Оның ішкі мазмұны білім алушылардың әлеуметтік жинақталған тәжірибені игеруі және оқуға шақыруы үшін жоғары қолайлы жағдайлар жасай отырып, білім беру процесінде тұтас тұлғаға бағытталған.
2. ҚО жүйесінде білім беру процесін жобалаудағы педагогикалық тәсілдің басымдығы принципі.
Бұл принциптің мәні ҚО жүйесі жүзеге асыра алатын көріністердің дидактикалық модельдерін құрайтын теориялық тұжырымдамаларды талдаудан бастау керек.
3. Педагогикалық мақсатқа сай келетін жаңа ақпараттық технологияларды қолдану принциптері.
Ол қашықтықтан оқыту жүйесін жобалау мен құрудың әрбір қадамының тиімділігін педагогикалық бағалауды талап етеді. Сондықтан, ең алдымен, техниканы жоспарға енгізбеу керек, бірақ білім беру және оқу курстарына тиісті мазмұнды толықтырулар енгізу қажет.
4. Білім беру мазмұнын таңдау принциптері.
ҚО жүйесінің білім беру мазмұны ҚР Мемлекеттік білім беру стандартына сәйкес болуы тиіс.
5. ҚО жүйесінде таратылатын ақпараттың қауіпсіздігін қамтамасыз ету қағидалары.
Ұйымдастырушылық және техникалық тәсілдер қажет болған жағдайда қажетті мәліметтерді қауіпсіз және құпия сақтауды, пайдалану мен беруді көздеу, сақтау, беру және қолдану кезінде олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажет.
6. Білім деңгейінің бастапқы принципі.
ҚО жүйесінде тиімді оқыту белгілі бір білім, дағды жиынтығын талап етеді. Мысалы, табысты оқу үшін кандидат өзінің оқу еңбегінің ғылыми негіздерімен таныс болуы, компьютермен жұмыс істеудің нақты дағдыларына ие болуы және т. б.
7. Оқыту технологиясын сәйкестендіру принциптері.
Оқыту технологиясы қашықтықтан оқыту үлгілерімен сәйкес келуі керек. Сонымен, дәстүрлі пәндік оқытуда оқытудың ұйымдастырушылық формасы ретінде дәрістер, семинарлар мен практикалық сабақтар, түрлі-түсті немесе іскери ойындар, зертханалық сабақтар, өзіндік жұмыстар, өндірістік тәжірибелер, курстық және дипломдық жұмыстар, білімді игеруді бақылау қолданылады. ҚО жүйесін қалыптастыру процесінде қажет болған жағдайда оған қосылуы мүмкін жаңа модельдер пайда болуы мүмкін. Оқытудың ұйымдастырушылық формаларының ішінен осы модельдерде компьютерлік конференциялар, телеконференциялар, ақпараттық сессиялар, жобалау жұмыстары және т. б. қолданылатын болады.
8. Оқытудың ұтымды принциптері.
ҚО жүйесінің жобасы, егер бұл білім алушының оқу орнында тиісті қызметтердің болмауы жағдайында қажетті бағыттағы өзінің білім беру бағдарламасын түзетуге немесе толықтыруға ықпал ететін ақпараттық жүйелерді және қажетті әлеуметтік және экономикалық тиімділік жағдайында қашықтықтан оқыту үшін берілген білім базалары мен банктерін құруды білдіреді.
9. Білім берудің ҚО қолданылатын түрлеріне қайшы емес принциптері. Егер құрылған және енгізілген ақпараттық технологиялар дәстүрлі жоғары білім беру жүйесінде бөтен элемент болмаса, яғни оған біріктірілетін табиғи бейнеде болса, ҚО жобасы қажетті әлеуметтік және экономикалық тиімділік бере алады.
10. Білім берудің алдына шығу принципі.
Бұл оқытудың принципі өткен ұрпақтан жинақталған ғылыми және мәдени мұраны кейінгі ұрпаққа жеткізу ғана емес, сонымен бірге қазіргі ұрпаққа өзгеретін уақытқа тез бейімделуге және оның санасы мен дүниетанымын қалыптастыруға көмектесу болып табылады [9].
ҚО жүйесінің құрылымына келесі элементтер кіреді:
- Оқыту мақсаты. Білім алушылардың маманның мемлекеттік тапсырысына және үлгісіне сәйкес қалыптастырылатын білім мен дағды жүйесін меңгеруі.
- Оқыту мазмұны. Әлеуметтік сұраныстың педагогикалық моделі. Оқытуды ұйымдастыру процесін, әдістері мен нысандарын іске асыру оның мазмұнымен айқындалады.
- Оқыту нысаны. ҚО білім беру қызметін пайдаланушылар (студенттер, тыңдаушылар, оқушылар және т.б.) оқитын білім берудің осы түрінің объектісі болып табылады. ҚО тыңдаушылары дәстүрлі оқыту формасындағы студенттерден ерекшеленуі керек, ерекше берілгендікке, білімге деген құштарлыққа, ұйымдастырушылық қабілеттерге, өз бетінше жұмыс істей білуге, компьютермен және телекоммуникациялық байланыс құралдарымен жұмыс істеу дағдыларына ие болуы керек.
- Оқыту субъектісі. ҚО субъектісі оқытушылар болып табылады. Оқытушы- ҚО білім беру үрдісінің жоғары тиімділігін қамтамасыз ететін басты буын. ҚО оқытушысының қызметіне тән бірқатар ерекшеліктер тьютор терминін енгізуді қажет етті. Ол кеңесші-оқытушы, информатика және телекоммуникация негіздерін білуі керек, оның білімі озық болуы керек.
- Оқыту әдістері. ҚО түрі: Ақпараттық-регламенттік жиынтық, репродуктивтік (дауыс күшейткішін реттеу), проблемалық баяндау, теориялық зерттеудің логикалық тәсілдері және ережелер жиынтығы және оқытудың 5 жалпы дидактикалық әдістері. Олар оқытушы мен білім алушылардың өзара әрекеттесуінің педагогикалық актілерінің барлық кешенін қамтиды.
- Оқыту құралдары. Білім беру процесінде ҚО пайдаланылады дәстүрлі оқыту құралдары, сондай-ақ инновациялық оқыту құралдары негізделген пайдалану компьютерлік техника және телекоммуникация, сондай-ақ жаңа жетістіктерін білім беру технологиялары саласында.
- Ғылыми-білім беру материалдық базасы. Оқу бағдарламасына сәйкес оқу үшін қажетті материалдық және техникалық құралдар жиынтығы. Олар оқу және оқу-көмекші үй - жайлардан; зертханалық қондырғылардан, оқытудың техникалық құралдарынан, оқулықтардан, оқу құралдарынан және басқа да оқу-әдістемелік материалдардан тұрады.
- Сәйкестендіруді бақылау жүйесі. ҚО кіретін бақылаудың ерекшелігі-талапкердің кәсіби қасиеттері мен қабілеттерінің даму деңгейін бағалау, оқытудың тиімді құралдары мен әдістерін таңдай отырып, оған сәйкес әлеуметтік-психологиялық бейнені құру [10].
Қазіргі уақытта қолданыстағы оқытудың ашық және қашықтық жүйесі әлемдік тәжірибеде белгілі алты үлгіден тұрады.
Бірінші модель - мектеп немесе ЖОО талаптарына бағдарланған және қандай да бір себептермен күндізгі оқу орындарына бара алмайтын студенттерге арналған экстернаттық оқыту нысаны.
Екінші модель - студенттерді университетте сырттай немесе қашықтықтан оқыту, яғни жаңа ақпараттық-коммуникациялық технологиялар негізінде.
Үшінші модель - бірнеше оқу орындарының ынтымақтастығына негізделген оқыту. Осы тәртіппен бірнеше оқу орындары үшін қашықтықтан оқытудың бірыңғай бағдарламасын бірлесіп әзірлеу көзделеді, бұл оларды неғұрлым кәсіби сапалы әрі арзан етуге мүмкіндік береді. Осыған ұқсас тәжірибе Аргентина, Боливия, Бразилия, Чили және Парагвай университеттері қатысқан университеттер арасындағы теледидар бағдарламасында (Sargisogp Interuniversity Teleducation Program, 1990) жүзеге асырылды. Бұл мемлекеттердің студенттері корпорацияға кіретін университеттердің бірінде қашықтықтан оқи алады.
Төртінші модель - ашық немесе қашықтықтан оқытудың дербес білім беру мекемелері. Бұл студенттер түрлі бағыттар бойынша білім ала алатын білім беру мекемелерінде қашықтықтан оқыту мақсатында арнайы құрылған. Олар сонымен қатар мультимедиялық курстар құруға арналған. Осы типтегі ең ірі оқу орны ретінде Лондондағы (Ұлыбритания) ашық университет деп атауға болады, оның негізінде соңғы жылдары көптеген студенттер тек Ұлыбританиядан ғана емес, Достастық елдерінен де қашықтықтан білім алуда. Бұл бірлестікте қашықтықтан оқыту мемлекеттік үкіметпен және бизнес саласымен тығыз ынтымақтастықта жүзеге асырылады. Оқу ақысы студенттер жұмыс істейтін ұйымдар мен фирмалар арқылы жүзеге асырылады.
Бесінші үлгі -автономды оқыту жүйелері арқылы жүргізіледі. Бұндай өзін өзі білімдендіру ТВ-ның, видеожазбалар мен радиобағдарламалардың, сондай-ақ қосымша баспа құралдарының қатысуымен жүргізіледі.
Алтыншы үлгі – мультимедиалық бағдарламалар негізіндегі биресми, ықпалдасқан қашықтықтан оқыту. Бұндай оқыту ересектер аудиториясына бағытталған, яғни қандай да бір себептермен мектептік білім ала алмағандар үшін. Бұндай жобалар ресми білім беру бағдарламасының бір бөлігі болуы мүмкін. Олар сонымен қатар нақты білім беру мақсатына арнайы бағытталған болуы мүмкін [11].
Қорытындылай келе, қашықтықтан оқыту жүйесінің рөлі білім беру саласы үшін өте жоғары, өйткені осы жүйенің арқасында педагогикалық қоғамдастық пен студенттер әлемдік ақпаратпен байланысуға, өздерінің ғылыми және шығармашылық жұмыстарын жетілдіруге, әлемдік ақпараттық кеңістіктегі білімдерін жетілдіруге мүмкіндік алды. Қазіргі уақытта әлемдік қауымдыстық маңызды тарихи кезеңнен өтуде. Оқу процесіне ғылыми процесс болып табылатын ақпараттық-коммуникациялық технологиялар енгізілуде. Осыған сәйкес, білім беру жүйесінде қашықтықтан оқыту тиімді құралдардың бірі болып табылады. Әлем күн сайын жаңарып отырады. Сондықтан әрбір күніне тура дайын болу көру жаңа. Бұл заман талабы. Ақпараттандыру ғасырында озық технологиялардың үздік жемісін пайдалану-дамыған елдердің шешімі!
Әдебиеттер
1.https://infourok.ru/ashititan-oitu-zhyesi-otandi-bilim-beru-salasindai-innovaciyali-bait-1941723.html
2. https://bilimdinews.kz/?p=98400
3. https://www.google.com/amp/s/atu.kz/kk/index/covid-19/amp/
5. Қашықтықтан оқыту жүйесі https://stud.kz/referat/show/42395
6. Елизаров А. А. ElizarovAA@msk.net.fio.ru
7. Андреев А.А. Введение в дистанционное обучение. ч.II М.: МЭСИ, 1997.
8.https://engime.org/metodicheskie-rekomendacii-po-organizacii-distancionnogo-obuch.html?page=2
9. http://cong.rgups.ru/teacher21centry/
10. Учеб. пособие /Под ред. Е.С.Полат. — М. : ВЛАДОС, 1998. — 192 c.)
11. Искаков К.Т., Организация дистанционного обучения и способы автоматизации управления учебным процессом. Вестник CAMAN. Выпуск № 1(21). Алматы, 2004.С. 41-45.