АННОТАЦИЯ
Интерполимерлі кешендер негізінде орман топырағына зертханалық зерттеулер жүргізу. Алғаш рет табиғи полимерлерге негізделген интерполимерлі кешендер орман топырақтарына құрылым құрушы агент ретінде қолданылады. Басты мақсаты ағаштар мен бұталардың жедел өсуіне және дамуына арналған полимерлі кешендер негізінде топырақтың құрылымын жақсартудан тұрады.
Қазақстан –дүниежүзі бойынша жері көлемі жағынан 9-шы орынды, ал ТМД елдерінің ішінде Ресейден кейінгі екінші орынды алады. Қазақстанның мемлекеттік орман қорының жалпы жалпы ауданы 28,8 млн. га құрайды. Орманмен көмкерілген жерлер 12,5 млн. га алып жатыр.
Орман өрттері қауіпті фактор болып табылады, олардың алдын алуға және сөндіруге барлық күш-жігер жұмсалғанымен, оның зардабы азаймайды. 2019 жылдың жазында Ресейдегі орман өрттерінің алқабы шамамен 3 миллион га құрады. 2019 жылғы 1 тамыздағы көрсеткіш бойынша АҚШ-тағы орман өрттерінің аумағы бір жыл ішінде 1,345 миллион га құрады. Ресми статистикаға сәйкес, Қазақстандағы орман алқабы - 29,8 млн га құрайды, оның ішінде 3,7 млн га - Шығыс Қазақстанда.
Шығыс Қазақстан облысының аумағында «Семей орманы» мемлекеттік орман табиғи резерватын құрайтын реликті қарағай орманы бар, олардың жалпы ауданы 650 мың га құрайды. 1997-1999 жылдардағы жаппай орман өрттерінде шамамен 120 мың га орман жойылды. Өткен уақыт ішінде 30,95 мың гектар жер қалпына келтірілді.
Орманды қалпына келтіру ормандарды табиғи, жасанды немесе аралас қалпына келтіру жолымен жүзеге асырылады. Ормандарды табиғи қалпына келтіру табиғи процестердің салдарынан және орманды қалпына келтіруге жәрдемдесу шараларының есебінен: орман екпелеріне ағаш кесуді жүргізу кезінде орман ағаш тұқымдарының өскіндерін сақтау, топырақты минералдандыру, қоршау және т. б. арқылы жүзеге асырылады. Ормандарды жасанды қалпына келтіру орман екпелерін отырғызу жолымен жүзеге асырылады. Ормандарды құрамдастырылған қалпына келтіру табиғи және жасанды орманды қалпына келтіру есебінен жүзеге асырылады. Орманды қалпына келтіру ағашы кесілген жерлерде, өртеңдерде, алаңқайларда, орман өсімдіктерімен жабылмаған немесе орманды қалпына келтіруге жарамды жерлерде жүргізіледі.
Орманды қалпына келтіру мақсатында ағашы кесілген жерлердің, өртеңдердің, алаңқайлардың, өзге де орман өсімдіктерімен жабылмаған немесе орманды қалпына келтіру үшін жарамды жерлердің алқаптарын жыл сайын есепке алу қамтамасыз етіледі, бұл ретте олардың өскіндері мен жас шыбықтарының жай-күйіне байланысты орманды қалпына келтіру тәсілдері айқындалады. Бұл ретте табиғи орманды қалпына келтіруге, жасанды орманды қалпына келтіруге, аралас орманды қалпына келтіруге жататын орман учаскелерінің алқабы жеке ескеріледі [1].
Қазақстан Республикасының орман қоры.
Республиканың флорасы -6000-нан астам жоғары өсімдіктер түрі бар; олардың 90% - ы орман қоры аумағында өседі. Жер қорының жалпы алаңының (272,1 млн.га) 60% - ға жуығы орманды қоса алғанда, белгілі бір дәрежеде өсімдіктермен жабылған. Республика аумағының ормандылығы орта есеппен 4,2 % - ға бағаланады, алайда кейбір облыстарда Ақтөбе, Атырау сияқты ол небәрі 0,03%-ды құрайды, ал Шығыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан 14%-ға жетеді. Орман қорының құрамында 70,3% алатын орман жерлері басым.
Қазақстан Республикасында орманды қалпына келтіру жұмыстары, орман ресурстарын қорғау және ұтымды пайдалану.
Орман құрылымын талдау –жас шыбықтар үлесінің 15% – ға дейін төмендегенін көрсетеді және орман дақылдары жұмыстарының өте жеткіліксіз көлемі, ал тұтастай алғанда-республика ормандарының тозуының байқалып отырған үрдісі туралы жеткілікті түрде табысты табиғи жаңаруын, өршіп келе жатқан теріс антропогендік әсерді (өрт, реттелмейтін мал жаю, қарқынды кесу) көрсетеді [2].
Жеке орман қорына Қазақстан Республикасының Жер кодексіне сәйкес орман өсіру үшін нысаналы мақсатпен жеке және мемлекеттік емес заңды тұлғалардың қаражаты есебінен құрылған, жеке меншікке немесе ұзақ мерзімді жер пайдалануға берілген жерлерде жатады:
1) жасанды екпелер;
2) тұқымдық және (немесе) вегетативтік жолмен пайда болған табиғи екпелер;
3) жеке орман питомниктері;
4) арнайы мақсаттағы плантациялық екпелер;
Орман дақылдарына орман өсіру күтімін орындау кезінде шөп және қажетсіз ағаш өсімдіктерімен күресу үшін химиялық құралдарды қолдану ҚР заңнамасына сәйкес қоршаған ортаны қорғау талаптарын ескере отырып, өндірістік орман өсіру жағдайларында жүргізіледі. Ағаш дайындау кәсіпорындарының көпшілігі орманды уақытша пайдалану қағидатына негізделген, ағаш дайындау процесі пайда алуға және кесудің барынша көп көлемін қамтамасыз ететін техника мен технологияларды пайдалануға бағытталған. Орманды қалпына келтіру нәтижелерін бағалау үшін орман учаскесін тексеру жаппай кесуден кейін үш жылдан кешіктірілмей жүргізіледі. Егер зерттеу кезінде басты орман ағаш тұқымдыларының өміршең ағаштарының саны жеткіліксіз болған жағдайда, жалға алушы орман учаскесін бір жылдан кейін қайта зерттеп, орман дақылдарына толықтыру жүргізеді [3].
Орман учаскесін орман дақылдарын құруға дайындау:
-
орман дақылдарының болашақ қатарларының немесе топырақты өңдеу жолақтарының желілерін таңбалау және техника жұмысы үшін қауіпті орындарды белгілеу;
-
алаңды шабу орнынан, тастардан, қажетсіз ағаш өсімдіктерінен, ұсақ түбірлерден, қураған ағаштардың діңдерінен жаппай немесе жолақты (ішінара) тазарту;
-
техниканың қозғалысына кедергі келтіретін түбірлерді түту немесе олардың биіктігін техника қозғалысына кедергі келтірмейтін деңгейге дейін азайту;
-
қажет болған жағдайда-зиянды топырақ организмдерімен алдын ала күрес;
Орман екпелерін кесуді жүргізу кезінде биіктігі 2,5 метрден астам негізгі ағаш тұқымдарын қалыптастыруға қатысатын, жақсы өскен, өмір сүруге қабілетті орман екпелерінің бағалы ағаш тұқымдарын (төл) сақтау; орман өсімдіктері жабылмаған алқаптардағы құнды орман ағаш тұқымдарының орман екпелерінің өскіндерін күту; топырақ бетін минералдау; алаңдарды қоршау.
Жасанды орманды қалпына келтіру. Жасанды орманды қалпына келтіру шаруашылық жағынан құнды орман ағаш тұқымдарымен табиғи немесе құрамдастырылған орманды қалпына келтіруді қамтамасыз ету мүмкін болмаған кезде, сондай-ақ орман дақылдары жойылған орман учаскелерінде жүргізіледі. Жасанды орманды қалпына келтіру орман дақылдарын отырғызу және тұқым себу әдісімен жүргізіледі.
Аралас орманды қалпына келтіру. Құрамдастырылған орманды қалпына келтіру бағалы ағаш тұқымдарының орман екпелерін табиғи түрде қалпына келтіру қамтамасыз етілмейтін орман учаскелерінде отырғызу және себу жолымен жүзеге асырылады. Орман өсіру –топырақтың су, жел және өзге де эрозиясын болдырмау, қорғаныштық ормандарды құру және ормандардың әлеуетін арттыруға байланысты өзге де жұмыстар жүргізу мақсатында орман қоры жерлерінде және бұрын орман өспеген өзге де санаттағы жерлерде жүзеге асырылады [4].
Топырақты зерттеудегі орындалған зертханалық жұмыстар:
-
Топырақ құрамындағы органикалық заттарды анықтау әдістемесі
-
рН тұзының сығындысын анықтау әдісі (алмасу қышқылдығы)
-
рН сулы сығындысын анықтау әдісі (нақты қышқылдығы
-
Далалық топырақтың ылғалдылығын анықта
-
Топырақтың гигроскопиялық ылғалдылығын анықтау
Кесте 1 – Топырақ құрамындағы органикалық заттарды анықтау әдістемесі
Кесте 2 – рН тұзының сығындысын анықтау әдісі (алмасу қышқылдығы)
Кесте 3 – рН сулы сығындысын анықтау әдісі (нақты қышқылдығы)
Кесте - 4 Далалық топырақтың ылғалдылығын анықтау
Кесте – 5 Топырақтың гигроскопиялық ылғалдылығын анықтау
Қорытынды
Павлодар тас жолының бойындағы қарағай ормандарының топырақ үлгілеріне зертханалық жұмыстар жүргізілді. Нәтижесінде топырақтың рН көрсеткіші және органикалық құрамы қарағай дақылдарын отырғызуға қолайлы екені анықталды.
Зерттеудің мақсаты өсімді және ынталандырушы заттарды қолдана отырып қарағай ағаштарын жеделдетіп өсірудің оңтайлы интенсивті әдістерін анықтау болды. Зерттеудің міндеттеріне мыналар кірді: себу алдында қарағай топырағын стимуляторлармен өңдеудің ең жақсы әдісін анықтау, топыраққа енгізілген өсу заттарының көшеттердің өсуіне әсерін зерттеу.
Орман учаскелерінің бетін тазарту және жоспарлау кезінде топырақтың жоғарғы құнарлы қабатын барынша сақтау қамтамасыз етілуі тиіс. Топырақты өңдеу тәсілдері табиғи-климаттық жағдайларға, топырақ типтеріне және өзге де факторларға байланысты жасанды орманды қалпына келтіруді жобалау кезінде таңдап алынады және орманды қалпына келтіру жобасында көрсетіледі. Ормандарды жасанды қалпына келтірумен ағаш түрлерінің кеңеюі орман екпелерінің биологиялық әртүрлілігіне және құрылған орман мәдениетінің тұрақтылығына оң әсер етеді.
Әдебиеттер тізімі
1) Горяева Е.В., Болотов О,В, Определение коэффициентов естественного лесовосстановления с учетом факторов лесоэксплуатации, 2000.
2) Филипчук А.Н., Дерюгин A.A., Воробьева Н.Г., Нестер-кина Н.И. Основные результаты мониторинга за состоянием и использованием лесов Казахстана // /бесхозяйственная информация: Сборник научно-технической информации по лесному хозяйству. - М„ 2004. - № 2. - С. 36-47
3) Назаренко Е.Б. Организация лесного хозяйства лесопользователями на участках, переданных в долгосрочную аренду // Научно-информационный журнал Лесной вестник М., МГУЛ., № 4 (46), 2006 г. -С. 143-145 (0,4 п.л.)
4) Вахнина Г.Н., Вакула Е.Ю., Сафонова Н.М., Шадрина Е.Л. ИСКУССТВЕННОЕ ЛЕСОВОССТАНОВЛЕНИЕ – ГЛОБАЛЬНАЯ ПРОБЛЕМА // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований. – 2017. – № 7-2. – С. 254-256;
