Дата публикации: 20.03.2022
Узакбаева С.А1., п.ғ.д., профессор
Маулен Ф. Б2., магистрант
1.2Абылай хан атындағы ҚазХҚжәнеӘТУ, Алматы, Қазақстан
Аңдатпа. Мақалада жоғары сынып оқушыларының танымдық іс-әрекет белсенділігін арттыру мәселелері қарастырылады. "Танымдық іс-әрекет", "тәуелсіздік" және "белсенділік" ұғымдарының арақатынасын талдау ұсынылған. Авторлар оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың негізгі факторы пәндік-практикалық іс-әрекет екенін айтады. Практикалық мысалдарда білім алушылардың дербестігі мен шығармашылығын дамытудағы интерактивті әдістердің рөлі көрсетіледі. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруда интерактивті әдістерді қолданудың дидактикалық, тәрбиелік және дамытушылық мақсаттары анықталды. Авторлар интерактивті оқыту әдістері жоғары сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттырады деп тұжырымдайды. Ал оқушы көбінесе оқу іс-әрекетінің субъектісіне айналады, проблемалық, іздеу және шығармашылық тапсырмаларды орындай отырып, танымдық процеске белсенді қатысады.
Тірек сөздер: интерактивті әдістер, танымдық іс-әрекет, танымдық іс-әрекетті жандандыру, танымдық қызығушылық.
Мектеп жылдарында тұлғаның қалыптасуы негізінен таным маңызды орын алатын оқу іс-әрекетінде орын алады.
Зерттеушілер атап өткендей, оқушының ондағы орны оның білімінің өнімділігіне ғана емес, сонымен бірге оның жеке басының даму қарқындылығына да байланысты. Адамның жеке басының қалыптасуы мен дамуы оның тіршілік ету формасының әрекетінен бөлінбейді, онда ол өзін жасайды [1].
Әдебиеттерді талдау танымдық іс - әрекет ұғымын анықтауға әртүрлі көзқарастар бар екенін көрсетті: танымдық іс - әрекет-бұл білімді, дағдыларды, дағдыларды игеру үшін қажетті ақыл-ой немесе физикалық жұмысты саналы, мақсатты орындау (б.п. Осипов); танымдық іс-әрекет-бұл оқушылардың білімді игеруге белсенді, тиімді қатынасы, сонымен қатар қызығушылықтың көрінісі, тәуелсіздік, оқудағы ерікті күш.
Зерттеушілер В.Д. Шадриков, Д. И. Фельд-Штайн атап өткендей, психика іс-әрекетте көрініп қана қоймайды, сонымен бірге қалыптасады және бұл жеке дамудың тұрақты субстраты болып табылатын қызмет. Қызметтің функционалдық жүйесін келесі компоненттер құрайды: мотивтер, мақсаттар, бағдарлама, ақпараттық негіз, шешім қабылдау, маңызды қасиеттердің ішкі жүйесі [2].
Сонымен қатар, бұл бөлу шартты болып табылады, өйткені бұл блоктардың барлығы өзара байланысты.
Г. П. Щедровицкий көптеген зерттеулерді жалпылау негізінде қызметтің бес компонентін анықтайды: міндеттер; қызмет бағытталған объектілер; процесс; құралдар; қызмет өнімдері [3].
Әдебиеттерді талдау көрсеткендей, оқу пәндерінің мазмұнын және оқушының білім алатын қажетті тәсілдерін немесе дағдыларын, дағдыларын игеретін іс-әрекет танымдық іс-әрекет болып табылады.
Танымдық іс-әрекеттің қалыптасу процесі танымдық белсенділік сияқты жеке тұлғаның сапасын дамытпай мүмкін емес. Сөздіктерде "белсенділік" ұғымы белсенді, жігерлі әрекет ретінде қарастырылады. Танымдық белсенділікпен қатар "танымдық тәуелсіздік"ұғымы бір қатарда тұр.
Тәуелсіздік-бұл Тәуелсіз іс-әрекетке, пайымдауға, бастамаға, шешімге ие болу мүмкіндігі. Оқушыға танымдық Тәуелсіздік беру танымдық белсенділікке автоматты түрде әкеледі. Айта кету керек, бұл жағдайда белсенділік жетістіктерді ынталандыру негізінде жүзеге асырылады, сондықтан әрқашан жағымды эмоционалды фонмен бірге жүреді.
Танымдық тәуелсіздік- танымдық мазмұнның элементтерін немесе олардың реттілігін таңдауда, таным әдістерін таңдауда, олардың алға жылжу қарқынын анықтауда, танымдық қызметтің басқа субъектілерімен ынтымақтастықта көрінуі мүмкін [4; 5].
Зерттеулерді талдау барысында танымдық белсенділік оқушылардың жаңа білім, дағдылар, ішкі мақсаттылық алуға деген белгілі бір қызығушылығын және білімді толтыруға, білімді кеңейтуге әр түрлі әрекеттерді қолдану қажеттілігін көрсетеді деп болжауға мүмкіндік береді.
Г. И. Щукина танымдық белсенділік-бұл адамның танымға деген ұмтылысын қамтитын тұлғаның сапасы, таным процесіне зияткерлік жауап беретінін айтады. Тұлғаның сапасы, танымдық белсенділік білімге деген ұмтылыстың тұрақты көрінісімен болады. Бұл жеке сапаның құрылымы, мұнда қажеттіліктер мен мүдделер мазмұнды сипаттаманы білдіреді, ал ерік форманы білдіреді [6]. Оқу іс-әрекетінің мотивтерінің ішінде ең тиімдісі-оқу процесінде пайда болған танымдық қызығушылық.
Бұл мұғалімдерді оқушылармен оқу іс-әрекетінде инновациялық әдістерді пайдалану сияқты міндеттерді шешуге бағыттайды. Танымдық қызығушылықты қалыптастыруда ең тиімдісі интерактивті әдістер мен тәсілдер, формалар болды. Белсенді оқыту кезінде әртүрлі технологиялар қолданылады: ойын, тренинг, дизайн және т. б. Интерактивті оқытуға арнайы ұйымдастырылған топтық және жеке іс-әрекеттің мақсаттарына қол жеткізудің қарқынды технологиялары, оқу және даму процесін, жеке қарым-қатынас стилін, рефлексивті талдауды түсіну мен түзетуге қол жеткізу үшін оның барлық қатысушылары арасындағы кері байланыс кіреді [4]. Интерактивті оқыту оқушылардың жеке тәжірибесіне, олардың тікелей өзара әрекеттесуіне негізделген. Ойындарды, тренингтерді, жағдайларды шешуді, шағын топтарда жұмыс істеуді қолданатын сабақтарда оқушылардың ақпаратты өз бетінше іздеуді, шешім қабылдауды қажет ететін әрекетке шақырады.
Зерттеушілер атап өткендей, кез-келген интерактивті технология оқушылардың физикалық, әлеуметтік және танымдық белсенділігін "қоздырады" және олардың әрқайсысы оқу және даму мақсаттарына сәйкес жоспарланған нәтижелерге қол жеткізу үшін маңызды болып саналады. Интерактивті әдістерді қолданудың дидактикалық мақсаты: көкжиегін кеңейту; практикалық іс-әрекетте білімді, дағдыларды қолдану; зерттелетін пәнге танымдық ынталандыру мен қызығушылықты қалыптастыру. Тәрбиелік мақсаттар: тәуелсіздікке, ерік-жігерге тәрбиелеу, көзқарастарды, ұстанымдарды, адамгершілік, эстетикалық, дүниетанымды қалыптастыру.
Мұғалімдердің практикалық тәжірибесін талдау- олардың жоғары сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттырудың әртүрлі жолдарын қолданатындығын көрсетті. Әлеуметтік зерттеулер сабақтарында жағдайды талдау технологиясын қолдану танымдық белсенділікті арттыруда үлкен әсер етеді. Бұл технологияның ерекшелігі-сабақты ситуациялық жаттығу түрінде өткізген кезде болжамды нәтижеге қол жеткізуге болады. Бұл оқушыларға білімді игеруге және күрделі жағдайларды іс жүзінде шешу дағдылары мен жолдарын игеруге, талдау және сыни ойлау дағдыларын дамытуға мүмкіндік беретін шағын топтағы жұмыс; коммуникативтік дағдылар пысықталады, оқуға үйренеді - жағдайды шешу үшін қажетті білімді өз бетінше іздейді, белсенділік танытады, іс-әрекетке қызығушылықсыз қатысады және қызығушылықты арттырады.
Мысалы, «Девиантты мінез-құлық және әлеуметтік бақылау» тақырыбын оқып-үйрену кезінде әлеуметтік зерттеулер сабағында жағдайды шешу (11 сынып). Тапсырма бұзақылық футбол жанкүйерлерінің Қазақстан құрамасы сәтсіздікке ұшырағаннан кейінгі жағдайды, погромдар, төбелес, метродағы вандализм және т.б. оқиғалар? Мұндай жағдайлардың алдын алу үшін не істеу керек? Жұмыс шағын топтарда жүзеге асырылады. Пікірталас соңында топ өкілдері өздерінің жауабын түсіндіреді: оқушылар мінез-құлық нұсқаларын ұсынады, олар футбол командасының жанкүйері болып қалуға мүмкіндік береді, бірақ сонымен бірге қоғамда қабылданған заңдар мен ережелерді бұзбайды; оқушылар өздерінің эмоцияларының сыртқы көрінісі емес, пұттардың жетістіктері мен сәтсіздіктері емес, олардың істеп жатқан істерінің мағынасының мазмұнын түсіну маңызды екенін түсінуі керек; олардың әрекеттерінің салдары қандай.
Мұндай жағдайларды шешу кезінде сабақта оқушылардың интерактивті іс-әрекеті белсендіріледі, аналитикалық және коммуникативті қабілеттерін дамытады; өз көзқарасын нақты және дәл жеткізе білу қабілетін дамытады, өз ұстанымын негізді қорғайды; себеп-салдар байланысын орната білуді дамытады.
Осылайша, интерактивті технологиялар оқушылардың танымдық белсенділігін арттырады, ал оқушы көбінесе оқу іс-әрекетінің субъектісіне айналады, проблемалық, іздеу және шығармашылық тапсырмаларды орындай отырып, танымдық процеске белсенді қатысады.
Әдедиеттер
1. Белкин е.л. танымдық іс-әрекетті басқарудың дидактикалық мәселелері: педагогикалық институттардың студенттеріне арналған оқу құралы. Ярославль, 1974.
2. Шадриков В. Д. қызметі мен қабілеттері. Мәскеу, 1994.
3. Щедровицкий г. П. педагогикалық зерттеулер жүйесі (әдіснамалық талдау). Педагогика және логика. Мәскеу, 1993.
4. Гузеев в.в. оқушылардың танымдық дербестігі және білім беру технологиясын дамыту. Мәскеу, 2004.
5. Инновациялық педагогикалық технологиялар: белсенді оқыту. - Мәскеу, 2009.
6. Щукина г.И. оқу процесінде танымдық іс-әрекетті жандандыру. Мәскеу, 1979.