Дата публикации: 20.03.2022
Рысбекова Айнара Амангелдиевна
Азаматтық авиация академиясының 2 курс магистранты
Алматы, Қазақстан
Ғылыми жетекшісі техника ғылымдарының кандидаты доктор PhD
Карипбаев Салиақын Жумадилов
Аңдатпа
Қазіргі уақытта отын жүйесінің тоқтаусыз жұмысын қамтамасыз ету маңызды мәселердің бірі болып табылады. Сол себепті ұшу қауіпсіздігінің құрамдас бөліктерінің бірі ретінде әуе кемелеріне құйылатын отынның сапасына ерекше назар аударылуда. Сапаны бақылаудың қолданыстағы жүйесі кейіннен нормаланатын сапа көрсеткіштері бойынша оларды бақылай отырып, авиаотын сынамаларын ыдысқа мерзімді іріктеуді қамтиды, олар кейіннен пайдалануда оларды жою үшін осы көрсеткіштердің нашарлауының ықтимал себептерін анықтамайды және авиаотынды ластау көздерінің пайда болу факторларын анықтамайды. Бақылау жүйесі негізінен нормативтік талаптарға сәйкес болуы қажет. Қазіргі заманғы деңгейге сай қызмет көрсетілетін азаматтық авиация авиакомпанияларының авиаотын сапасын және ұшу қауіпсіздігін сақтау жөніндегі іс-шараларды жүргізуді қамтамасыз етеді. Бұл мақалада механикалық қоспаларды каскадты сүзудің теориялық зерттеулерінің негізінде индикаторлық Сүзгіш аралықтардың параметрлерін есептеудің математикалық моделі жасалды.
Түйін сөздер: индикаторлық бөлім, каскадты сүзу, отын тазалығының үздіксіз мониторингі, мұнай дистилляттары , үздіксіз бақылау құрылғысы.
Кіріспе
Авиациялық техника ұшу аппараттарының (ҰА) ұшу жылдамдығы мен биіктігін арттыру, газ турбиналық қозғалтқыштардың (ГТҚ) күш қондырғыларының сенімділігі мен ресурсын арттыру, жаппай сипаттамалары мен үнемділігін жақсарту бағытында дамуда [19]. Қозғалтқыштың сенімділігі мен тиімділігі (сәйкесінше, әрине ұшақтың өзі) жоғары сапалы отынды қажет етеді. Азаматтық авиация үшін қазіргі заманғы отын авиациялық техника жұмысының үнемділігімен, сенімділігімен байланысты талаптарды қанағаттандыруы тиіс.
Негізгі бөлім
Азаматтық авиацияның (авиакомпаниялардың, әуежайдың, техникалық қызмет көрсетуідің) басым міндеті ұшу қауіпсіздігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Ұшу аппараттарында ұшуды орындау қауіпсіздігі көбінесе авиақозғалтқыштар жұмысының сенімділігі мен үздіксіздігіне байланысты. Өз кезегінде авиақозғалтқыштардың жұмысына отын жүйесінің және отын реттейтін аппаратураның (ОРА) жағдайы, әсіресе оның дәлме-дәл жұптары (плунжер мен төлке, орауыш пен гильза, форсунка бүріккіші мен ине және т. б.) әсер етеді. Турбореактивті қозғалтқыштарды (ТРҚ) пайдалану кезінде ақаулықтар мен істен шығулардың 40-55% отын жүйесінің әсерінен болады. [4]
Сонымен қатар элементтердің жұмыс қабілеттілігінің бұзылуының көптеген жағдайлары техникалар (ұшу аппараттарының кондицияланбаған өніммен толтыру кезінде) біртіндеп және бөлшектердің тозуымен, олардағы шөгінділермен және олардың коррозияға ұшырауы. Сондықтан техниканың істен шығуының алдын алу үшін жанар- жағар майдың тазалығын, тозуға қарсы және тоттануға қарсы қасиеттерін тексеру, сондай-ақ олардың тотығуға төзімділігі. Осы жағдайларға байланысты жанар-жағар майдың сапасын бағалау үшін жүзден астам зертханалық бақылау жүйесі құрылуда талдаудың стандартталған әдістері анықталады. Олар отын, майлар мен жағармайлар сапасының көрсеткіштері. Және оларды анықтау үшін жанар-жағар майды талдаудың әдістері төменде көрсетілген :
1) физикалық қасиеттері накты айтатын болсақ тығыздығы, тұтқырлығы, фракциялық құрамы;
2) химиялық құрамы оған көмірсутегінің, күкірттің, судың құрамы жатады;
3) телімдердің мазмұны яғни (ЖЭС, АВКП және т. б.);
4) пайдалану қасиеттері (Термо-қышқылды тұрақтылық,
антидетонациялық төзімділік, коррозиялық агрессивтілік және т.б.). [1]
Және авиациялық поршеньді және реактивті қозғалтқыштарға арналған отынның құрамында полимерлеуге және каучук тәрізді заттардың түзілуіне бейім қанықпаған қосылыстар болмауы тиіс екені тағы бар. Құрамында күкірт бар қосылыстар, әсіресе меркаптандар мен күкіртсутегі зиянды болып табылады, өйткені олардың болуы коррозия процестерінің қарқынды жүруіне әсер етеді. Оң температурада кристалдануға қабілетті қалыпты жоғары парафиндер, сондай-ақ хош иісті қосылыстардың бір бөлігі алынып тасталуы керек. Сондықтан отын алуға кететін мұнай дистилляттары қоспаларды кетіру үшін әрдайым әртүрлі өңдеуден өтеді. Осы жерде дистиллят деген сөздің анықтамасын айта кетсек дистиллят-айдау өнімі. Мұнай өнімдеріне қатысты дистилляттар мұнай айдау кезінде алынған тазартылмаған фракциялар деп аталады, мысалға айтсақ, тазартылмаған бензин, керосин, май. ... Мұнай құрамына байланысты отын, отын-май бөлінеді. [2]
Жанармайды тазалаудың негізгі екі әдісі бар. Біріншісі қышқыл тазарту әдісі 80..86% отын фракциясының дистилляттарын өңдеуден тұрады H2SO4, күкірт, оттегі және азот қосылыстары H2SO4 сулы ерітіндісімен күшті қосылыстар түзеді және дистилляттардан алынады; сонымен қатар барлық қанықпаған көмірсутектер мен хош иісті заттар алынып тасталады. Енди екінші әдіске тоқталсақ, сілтілі жуу әдісі отын дистилляттарын 1...3% NaOH сулы ерітіндісімен өңдеуді қамтиды. Бұл тазарту әдісі мұнайды айдау процесінде күкірт қосылыстарының ыдырауы кезінде пайда болған күкіртсутекті алумақсатында қолданылатыны анықталған. Сонымен қатар, сілтілі жуу кезінде меркаптандар мен органикалық қышқылдар алынады. Қышқыл және сілтілі тазартудан кейін дистилляттар ортаның бейтарап реакциясына дейін сумен жуылады. Ағартатын жерлермен тазарту-бұл бензин буларының кеуекті жер қабаты арқылы өтуі. Ағартатын жерлердің әсері қанықпаған көмірсутектердің полимерленуін жеделдетуге әкеледі. Мырыш хлоридімен, натрий плумбитімен тазарту меркаптандарды отыннан шығару үшін қолданылады. [3]
Негізі айта кететін жайт авиациялық жанармайдың сапасын қамтамасыз етуді ұйымдастыру өндірістен бастап әуе кемесіне (ӘК) құюға дейінгі барлық кезеңдерде авиациялық отын мен жағармай материалдары сапасының сәйкестігін нақты бақылауды көздейді.
Демек авиаотынның тазалығына қойылатын талаптардың деңгейі ең алдымен ұшу қауіпсіздігіне қойылатын талаптардың артуымен негізделеді. Отандық авиацияда әуе кемелеріне жанар-жағар май құю және олардың сапасын бақылау жөніндегі жұмыстар осы жұмыстарды жүргізуге арналған пайдалану құжаттама талаптарына сай жүзеге асырылады. Жанар-жағар май сапасы мен май құю құралдарының жай - күйі үшін жауапкершілік тиісінше мамандандырылған бөлімшелерге- жанар-жағар май қызметіне және арнайы көлік қызметіне жүктеледі. [4]
ИАТА ұсынымдарына сүйене отыра айтатын болсақ ұшу аппараттарына май құю 1-3 микронды су бөлгіш сүзгілер немесе қатты бөлшектерден 0,5 микроннан тазарту жұқалығы бар және бос суды 0,0005%-дан (массадан) аспайтын деңгейге дейін бөліп тұратын монитор-сүзгілер арқылы жүзеге асырылуы тиіс. Авиаотынды ұшу аппараттарына қолдануға жеткіліксіз, дұрыс емес немесе сапасыз дайындау туралы авиациялық оқиғалар мен инциденттер жағдайлары көрсетіледі. Сонымен 1990 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейінгі кезеңде "028 отын жүйесі" кодына жатқызылған 213 авиациялық оқиғалар мен инциденттер тіркелген байқауға болады, оның ішінде 118-авиаотынның кондициялылығы себебінен болған оқиғалар екені анық. Осы себепті қазіргі таңда жанар-жағар майдың тазалығына басты назар аударылуда. [3]
Отандық практикада қолданылып жүрген нормативтік құжаттар бойынша авиаотынның тазалығын қамтамасыз етудің негізгі іс-шаралары әуе кемелерінің бактарына құйылатын отын тазалығының талап етілетін деңгейін толық көлемде қамтамасыз етпейтін және авиаотынның жеткіліксіз дайындығынан болған оқыс оқиғалар мен авиациялық оқиғаларды жоққа шығармайтын қатты бөлшектерден ластануды және еркін суды сүзу әдістерімен Тұндыру және көп сатылы тазарту операциялары болып табылады.
Қазіргі уақытта авиаотынды жеткізу кезінде көлік құралдарындағы, сондай-ақ авиаотынның әуеайлақ қоймаларының технологиялық жабдықтарының ішкі қуыстарындағы, әуе кемелеріне орталықтандырылған отын құю жүйелеріндегі және авиаотынды жеткізу кезінде отынның тазалық деңгейі проблемалық болып табылады.
Сондай-ақ құрылыс кезінде технологиялық жабдықтардың, әсіресе орталықтандырылған құюдың стационарлық жүйелерінің ластануын болдырмаудың қазіргі технологиясы қазіргі уақытта тазалыққа қойылатын қазіргі заманғы талаптарға сәйкес келмейді. Құбыржол коммуникацияларын, резервуарларды және ішкі қуыстардың басқа да ластану объектілерін құрастырғаннан және монтаждағаннан кейін қалған бөліктер құбыржол коммуникациялары арқылы айналып, тұрып қалған жерлерде жиналып, содан кейін олардың сүзгі элементтерінің бітелуін жеделдете отырып, май құю құралдарына түсуі мүмкін. Сол себепті авиаотынның тазалығын қамтамасыз етудің өзекті міндеті көлік түрлерінен резервуарларға дейін, тіпті ЦС жүйелері мен май құю жүйелеріндегі құю пункттері арқылы бүкіл тізбек бойынша авиаотынның және жабдықтың ішкі қуыстарының ластануын болдырмау және тазарту жөніндегі іс-шараларды тұрақты бақылау және пысықтау негізгі мақсат болып табылады. Әуе кемелерінде (ӘК) ұшуды орындау қауіпсіздігі көбінесе авиақозғалтқыштар жұмысының сенімділігі мен үздіксіздігіне байланысты. [2]
Қорытынды
Жоғарыда айтылған мәліметтерге сүйнене отырып қорыта айтсақ, отынды ластаудың негізгі көздері отынмен жанасатын заттар, материалдар және орта болып табылады. Ластанулар түрлері: қайта өңделетін мұнайдан отынға түсетін минералдық қоспалар; отынды өндіру, тасымалдау және сақтау кезінде технологиялық, көліктік снымен қатар қойма жабдығының коррозия және тозу өнімдері; резервуарлардың "тыныс алу" жүйесі және отын бактарының дренаждық жүйесі арқылы ауадан отынға түсетін ластанулар; отынның тұрақсыз компоненттерінің тотығу өнімдері; отын аппаратурасы бөлшектерінің коррозия өнімдері болуы мүмкін.
Пайдалану жағдайындағы микроластау отын реттейтін аппаратураның прецизионды золотникті жұптарының сыналануына, отын агрегаттары бөлшектерінің абразивтік тозуын жетелеуі мүмкін, отын жабдығының коррозиясын және көмірсутектердің тотығу процестерін қарқынын арттыру туралы жағдайларға акеліп соғады.
Сондықтан қазіргі таңда авиаотындардың тазалығына жоғары талаптар қойылады –Қазақстан Республикасының стандарттарына сәйкес болуы шарт.
Құйылатын отынның мұндай тазалығына резервуарда отынды ұзақ уақыт тұндыру (отын құю биіктігінің 1 метріне кемінде 4 сағат), сүзгілеу жұқалығы біртіндеп төмендейтін: 20мк, 10мк, 3мк сүзгілер жүйесі арқылы құюға дайындау кезінде отынды үш сатылы сүзу жүйесін қолдану арқылы қол жеткізіледі.
Бұдан басқа, отын жүйесін жабық түрде толтыру, ауа сүзгілерін дренаж жүйесіне орнату, отын сақтау резервуарларын жинақталған ластанудан мерзімді (жылына 1 рет) тазарту түрлері де қолданылады. Қорыта айтқанда, ең маңыздысы жанар-жағар майдың тазалығы бірінші орында болып тұр. Соған орай авиаотындды тексеру барысында тек нақтылық пен өз жұмысын жоғары деңгейде меңгерген мамандар атқарғаны абзал.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
-
Ю. А. Лукьянов Автоматизация процессов авиатопливообеспечения ВС ГА [Текст]: учебное пособие / - М.: Москва 2010.-96 с.
-
Е.А. Коняев, М.Л. Немчиков Авиационные горюче- смазочные материалы [Текст]: учебное пособие / Е.А. Коняев, М.Л. Немчиков - М.: Москва 2013 -80с.
-
Молдабеков А конспект лекции по дисциплине «Авиа ГСМ и специальные жидкости » [Текст]: учебное пособие / Молдабеков А Алматы, 2014 — 28 с
-
Рыбаков К.В., Алпатов А.С., Рожков А.Ф. Заправка самолётов горюче-смазочными материалами [Текст]: учебник / Рыбаков К.В., Алпатов А.С., Рожков А.Ф.— М : Москва 1975. -175с.