Дата публикации: 26.04.2021
Бегалы Р.А.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық
университетінің магистранты
Қазақстан Республикасы, Астана қаласы
Аннотация
Мақалада психологиялық-педагогикалық мәселе ретінде жетістікке жетудің мотивациясының мәнін теориялық негіздеу ұсынылған. Университет студенттерінің жетістікке деген ынтасын дамыту және қалыптастыру мәселесі қарастырылған. Жетістікке жету мотивациясын дамыту құралы кәсіби міндеттерді шешу болып табылатыны анықталды. Жетістікке жетудің жоғары мотивациясын дамыту үшін студент болашақ мамандықтың қалыптасқан бейнесіне ие болуы керек, ол білім беру процесіне жеке мағына береді.
Abstract
This article discusses the theoretical foundation and disclosure of achievement motivation as a psychological-and-pedagogical problem. The question of the development and formation of the students achievement motivation is considered. The thesis reveals the professional tasks solving as the means of successful motivation. For the development of high achievement motivation student must have a formed profession image, which will give a personal meaning to the educational process.
Түйін сөздер: мотивация, мотив, кәсіби мотив, сыртқы мотивация, ішкі мотивация, оқу әрекетіне мотивация.
Keywords: motivation, motive, professional motive, external motivation, internal motivation, motivation for learning activities.
XXI ғасырдың білім беру мекемелерінің басты міндеті бәсекеге қабілетті, шығармашылық тұрғыда ойлайтын, қарқынды дамып келе жатқан әлемге бейімделуге және табысты еңбек етуге қабілетті мамандарды даярлау болып табылады. Мотивация маңызды өмірлік және жалпы мәдени мәнге ие, себебі ол жеке тұлғаның белсенділігін, оның мінез-құлқы мен қызметін реттеудің жетекші факторы болып табылады. Мотивация мәселесін зерттеу айқын қызығушылық тудырады, өйткені қазіргі заманғы адам ынтымақтастық пен өзара түсіністікті анықтайтын ақпаратқа ие болуы керек. Шын мәнінде, адаммен тиімді әлеуметтік өзара әрекеттесу (оның ішінде студентпен әлеуметтік-педагогикалық өзара әрекеттесу) оның мотивациясының ерекшеліктерін ескерусіз анықталуы мүмкін емес.
Мотивация-бұл адамның психодинамикалық жүйесі, ол ұйымдастырушы (қозғаушы, бағыттаушы), әрекетті реттеуші және адамның қоршаған әлемге өмірлік қатынасын көрсетуші рөлін атқарады. Мотивацияның мазмұнды және динамикалық жағы бірқатар факторлармен алдын – ала анықталады: психикалық процестер мен күйлерге (қажеттіліктерге, көзқарастарға, құндылық бағдарларына) байланысты ерікті, эмоционалды, психикалық құрылымдар, жеке тұлғаның әлемге қатынасы жүйесі, қызметі, жоспарланған нәтижелер және т.б.
Зерттеу аясында біз «жетістікке жету мотивациясы» ұғымын қарастырамыз. Бұл қызметте жоғары нәтижелерге және шеберлікке қол жеткізуге деген ұмтылыс күрделі тапсырмаларды таңдауда және оларды орындауға деген ұмтылыста көрінеді. Кез келген қызметке жетістікке жету қабілет, дағды, білімге ғана емес, жетістікке жету мотивациясынада тікелей байланысты. Жетістікке деген мотивацияның жоғары деңгейі бар тұлға, маңызды нәтижелерге қол жеткізуге тырысып, алға қойған мақсаттарына жету үшін табанды жұмыс істейді.
Г.Мюррейдің пікірінше, жетістіктің мотиві жеке тұлғаның тұрақты сипаттамасы жұмыста нәтижеге жету, кез-келген салада белгілі бір деңгейге жету ниетінде көрінеді [1, 65б]. Х. Хекхаузеннің пікірінше, жетістік мотиві адамның өз қабілеттері мен дағдыларын арттыруға, оларды жоғары деңгейде ұстауға қаншалықты ұмтылатынын көрсетеді. Жетістікке жету мотиві екі тәуелсіз тенденцияны сипаттайды-табысқа ұмтылу және сәтсіздіктерден қашу [2, 36б].
Д.Мак-Клелланд жетістікке жетуге деген айқын ұмтылысымен ерекшеленетін адамдардың үш негізгі сипаттамасын анықтайды. Мұндай адамдар әртүрлі міндеттерді шешу кезінде өздеріне жауапкершілікті алуды жөн көреді; алдын ала болжанған тәуекелге бейімділік танытады; өз алдына нақты және қол жеткізуге болатын мақсаттар қояды; өз еңбектерін бағалағанды қажет етеді. Жетістікке жету мотивациясы шыдамдылық, табандылық сияқты ерікті қасиеттердің көрінісімен байланысты. Жетістікке жету мотивінің негізі-адамның шеберлікке, бәсекелестікке, жұмысқа деген ұмтылысы (жақсы орындалған жұмыстан қанағаттануды сезіну) [3, 48б].
Кеңес психологиясында мотивация адам өмірінің күрделі көп деңгейлі реттеушісі ретінде қарастырылады-оның мінез-құлқы, қызметі. Зерттеушілер мәселенің түрлі аспектілерін зерттеді: ЖОО-да оқу кезеңінде кәсіпті меңгеруге деген ынтаны дамыту, студенттердің оқу белсенділігі деңгейіне мотивация мен интеллекттің әсері, студенттерді ЖОО-да оқыту процесіне қалыптастыру, ерте жастан мамандық таңдауға психологиялық дайындықтың мотивациялық компоненті, ЖОО-да оқу процесінде студенттердің болашақ кәсіби қызметіне психологиялық дайындығы және басқалар.
Т.О.Гордеева осы мәселе бойынша ең беделді авторлардың бірі. Жетістікке жету мотивациясының астарында жетістікке жету қызметінің мотивациясы түсіндіріледі. Жетістікке жету қызметі-бұл қоршаған әлемді, өзіңді, басқа адамдарды және олармен қарым-қатынасты мақсатты түрде өзгертуге байланысты қызмет. Мұндай қызмет «бір әрекет жасауға деген ұмтылыс, мүмкіндігінше тезірек адамның жетістікке жетуге, өсуге және өзін-өзі жетілдіруге деген негізгі қажеттіліктері болатын прогреске қол жеткізу» болып табылады [4, 38б].
Сондай-ақ, кеңес психологиясында жетістіктің мотивациясын М.Ш.Магомед-Эминов зерттеді. Ол жетістікке жету мотивациясын интеграцияланған аффективті және танымдық процестердің функционалды жүйесі ретінде анықтады, оны жүзеге асыру барысында жетістік жағдайындағы іс-әрекет процесін реттеуді ұсынды. Қызметті мотивациялық реттеу процесінде нақты функцияларды орындайтын арнайы құрылымдық компоненттерді бөлуге болады:
-
өзектендіру мотивациясы (қызметті ынталандыру және бастау),
-
селекция мотивациясы (мақсатты және оған сәйкес әрекетті таңдау процестері),
-
іске асыру мотивациясы( іс-әрекеттің орындалуын реттеу және ниеттің орындалуын бақылау),
-
постреализация мотивациясы (әрекетті тоқтатуға немесе бір әрекетті екіншісіне ауыстыруға бағытталған процестер) [5, 52б].
Адамда жетістікке жету мотивациясы әрдайым бірдей бола бермейді. Кейбіреулер жаратылыстану пәндерін оқытуда күрделі міндеттерді қалайды, ал басқалары, керісінше, қарапайым мақсаттармен шектеліп, гуманитарлық пәндерді оқытуда күрделі тақырыптарды таңдайды және осы салада айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізеді.
Мотивацияның маңызды түрлерінің бірі-жетістікке жету мотивациясы. Осындай мотивациямен адамның іс-әрекеті оң нәтижелерге қол жеткізуге бағытталады. Мотивацияны дамытудың сәттілігі, біріншіден, мотивтердің психологиялық факторларымен өзара әрекеттесуін білуге және ескеруге, екіншіден, осы психологиялық факторлар кәсіби бағытталған тапсырмаларды ұйымдастыруға оң әсер етуі мүмкін педагогикалық жағдайларды жасауға байланысты. Жоғарыда аталған мәселелерді шешу теориялық базаны қалыптастыру кезінде ғылыми білімге деген сұранысты анықтайды. Жетістікке жету мотивациясының дамуын қалыптастыру құралы кәсіби бағытталған міндеттерді қолдану. Кәсіби бағытталған міндет деп белгілі бір жағдайдың шарты мен талабы тұлғаның кәсіби қызметінде туындайтын моделін анықтаушы мәселе деп түсінуге болады. Бұл жағдайды зерттеу студенттердің белгілі бір дағдыларын дамытуға ықпал етеді. Оларға келесі дағдыларды жатқызуға болады: коммуникативті, функционалды, алгоритмдік, геометриялық, стохастикалық.
Жетістікке жету мотивациясын дамыту үшін оны мақсатты және үнемі қолдануды ұйымдастыру қажет. Ол үшін оқытушы бөлімдердің тақырыптарының дидактикалық бірліктерін талдауы керек; дағдылардың қалыптасу деңгейін бақылауға мүмкіндік беретін тапсырмаларды әзірлеуі тиіс. Жетістікке деген ынтаны дамыту үшін аталған дағдыларға негізделген кәсіби бағытталған міндеттерге қойылатын талаптарды тұжырымдау қажет:
- тапсырманың мазмұны және оны шешу жолдары арнайы пәндер бойынша білімді талап етеді;
- міндеттерді шешу болашақ маман тұлғасының кәсіби дамуын қамтамасыз етуі керек;
- міндет маманның кәсіби қызметінде туындайтын жағдайды сипаттауы керек.
Студенттерді кәсіптік бағдарланған міндеттерді шешуге оқыту процесі мынадай кезеңдердің тізбегінен тұруы тиіс: объектіні қабылдау; ұғыну; білімді қалыптастыру; білімді меңгеру; білімді түрлендіру [6,115б].
Жетістікке жетудің жоғары мотивациясын дамыту үшін студент болашақ мамандықтың қалыптасқан бейнесіне ие болуы керек, ол білім беру процесіне жеке мағына береді. Студентте алынған білім оның кәсіби жағдайының өзгеруіне қалай әсер ететінін, олардың кәсіби мәселелерді шешуге қалай көмектесетінін түсінген кезде ғана жетістікке жетуге деген мотивациясы артады. Е. П. Ильин «мақсат адамға қандай да бір мағына бергенде ғана ынталандырады. Мағынасыз жұмыс мотивтің күшін төмендетіп қана қоймай, адамның қадір-қасиетін де төмендетеді» [7, 23б].
Қолданылған әдебиеттер тізімі
-
Murray H.A. Explorations in personality / H.A. Murray. - New York; Oxford Press, 1938.
-
Хекхаузен Х. Психология мотивации достижения / Х. Хекхаузен. – Санкт-Петербург: Речь, 2001.– 256б.
-
Мак-Клелланд Д. Мотивация человека / Д. Мак-Клелланд. – СПб.: Питер, 2007. – 672б.
-
Гордеева Т.О. Психология мотивации достижения / Т.О. Гордеева. – М.: Смысл; Изд. центр «Академия», 2006 – 333б.
-
Магомед-Эминов М.Ш. Трансформация личности/ М.Ш. Магомед-Эминов. – М.: Психоаналистическая Ассоциация, 1998. – 496б.
-
Подласый И.П. Педагогика: 100 вопросов – 100 ответов: учебник для вузов. – М.: Изд-во Юрайт, 2011.
-
Ильин Е.П. Мотивация и мотивы. – СПб.: Питер, 2000.