Дата публикации: 07.08.2023
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ
ПРОЦЕСТІҢ ӨЗЕКТІ МƏСЕЛЕЛЕРІ
Қасымбай Бауыржан Алпамысұлы
(ассистент-оқытушы)
С. Демирел атындағы университеті, Қаскелең қ., Қазақстан
Аңдатпа. Бұл мақала Қазақстан Республикасындағы азаматтық процестің өзекті мәселелеріне арналған. Мақалада Қазақстандағы азаматтық процеске қатысушылардың алдында тұрған негізгі проблемалар қарастырылады, мысалы, процестің ұзақтығы, заң қызметтеріне жоғары шығындар, сот шешімдерін тиімсіз орындау және т. б. сондай-ақ мақалада заңнаманы жетілдіру, медиацияны енгізу және қазіргі заманғы мәселелерді шешу үшін Қазақстан Үкіметі мен сот жүйесі қабылдаған кейбір шаралар талқыланады технологиялар. Қорытындыда Қазақстан Республикасында азаматтық сот төрелігінің тиімділігі мен қолжетімділігін қамтамасыз ету үшін қосымша күш-жігер қажет деген тұжырым жасалады.
Түйін сөздер: Азаматтық процесс, Процестің ұзақтығы, Заң қызметтеріне арналған шығындар, Шешімдерді орындау тиімділігі, Заңнама, Медиация, Заманауи технологиялар, Сот төрелігінің қолжетімділігі, Сот жүйесі.
Азаматтық процесс-кез келген елдегі азаматтардың құқықтық өмірінің маңызды саласы. Бұл әртүрлі азаматтық даулар мен мәселелерді, соның ішінде мүліктік және жеке мәселелерді қарастыратын процесс. Қазақстан Республикасы ерекшелік болып табылмайды және азаматтық процестің экономика мен жалпы қоғамның дамуы үшін маңызы зор. Алайда, кез келген басқа елдегідей, Қазақстанда азаматтық сот төрелігі саласында азаматтық процестің тиімділігі мен қолжетімділігіне теріс әсер ететін бірқатар проблемалар бар. Бұл мақалада осы мәселелердің кейбірі және оларды шешудің мүмкін шешімдері қарастырылады. Азаматтық процесс Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Ол жеке және заңды тұлғалар арасындағы азаматтық дауларды шешу жолдарын реттейді, сондай-ақ азаматтық сот ісін жүргізу ережелерін белгілейді. Қазақстан Республикасы Үкіметінің көпжылдық күш-жігеріне қарамастан, азаматтық процесте әлі де шешілуі қажет өзекті мәселелер қалып отыр. [1] Қазақстан Республикасының азаматтық процесінің басты проблемаларының бірі сотта азаматтық істерді қарау уақытын қысқарту қажеттілігі болып табылады. Қазақстан Республикасының сот жүйесі өте баяу жұмыс істейді және азаматтар көбінесе сот шешімін алғанға дейін айлар, тіпті жылдар күтуге мәжбүр. Бұл неғұрлым қуатты және ықпалды ұйымдарға қатысты тең емес жағдайға тап болуы мүмкін азаматтар үшін жағымсыз жағдай туғызады. Сондықтан Қазақстан Республикасының Үкіметі азаматтық істерді қарау процесін жеделдету және сот шешімін күту мерзімдерін қысқарту жөніндегі күш-жігерді күшейтуге тиіс. Азаматтық процестің тағы бір проблемасы-істі алдын-ала қарау мүмкіндігінің болмауы. Қазіргі уақытта судьялар көбінесе істерді тиісті дайындықсыз және дәлелдемелерді талдаусыз тыңдауға мәжбүр болады, бұл дұрыс емес шешімге әкелуі мүмкін. Нәтижесінде азаматтар әрқашан өз істері бойынша әділ шешім қабылдай бермейді. Бұл мәселені шешу үшін істерді алдын-ала қарау процедурасын, соның ішінде дәлелдемелер мен қосымша құжаттарды егжей-тегжейлі талдау арқылы жақсарту қажет. [2] Қазақстан Республикасының азаматтық процесінің үшінші проблемасы сот жүйесіндегі сыбайлас жемқорлықтың жоғары деңгейі болып табылады. Бұл пара бере алмайтын азаматтар сотта әділ шешім қабылдауда қиындықтарға тап болуы мүмкін дегенді білдіреді. Бұл әділетсіз және құқықтық мемлекет принципіне сәйкес келмейді. Бұл мәселені шешу үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі сот жүйесінің тәуелсіздігі мен адалдығын нығайту жөнінде шаралар қабылдауға, сондай-ақ сот органдарында сыбайлас жемқорлық жағдайларының жолын кесуге тиіс. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының азаматтық процесінде жоғары сот шығындары мәселесі де бар. Кейбір жағдайларда, азаматтар адвокаттың қызметтерін немесе сот шығындарын төлей алмайды, бұл оларға сот қорғауына қол жетімділікті қол жетімді етпейді. Бұл мәселені шешу үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі барлық азаматтар үшін сот қорғауының қолжетімділігін, оның ішінде адвокаттың қызметіне ақы төлей алмайтын азаматтар үшін сот шығындарының неғұрлым төмен болуын және қаржылық қолдауды белгілеу жолымен қамтамасыз етуге тиіс. [3]
Жалпы, Қазақстан Республикасының азаматтық процесі азаматтарға сотта әділ шешім қабылдауға кедергі келтіретін бірқатар өзекті мәселелерге тап болады. Алайда, Қазақстан Республикасының Үкіметі осы проблемаларды шешу үшін, оның ішінде істерді қарау процесін жеделдету, сот жүйесінің тәуелсіздігі мен адалдығын нығайту және барлық азаматтар үшін сот қорғауының қолжетімділігін қамтамасыз ету жолымен шаралар қабылдауда. Қазақстан Республикасының барлық азаматтары үшін заң алдындағы әділдік пен теңдікке кепілдік беру үшін азаматтық процесті жақсарту бойынша жұмысты жалғастыру маңызды. [4] Қазақстан Республикасының азаматтық процесінің тағы бір өзекті мәселесі-халықтың құқықтық мәдениетінің төмендігі. Осыған байланысты, азаматтар сот процесінде өз құқықтары мен міндеттерін білмейтін жағдайлар жиі туындайды, бұл дұрыс емес шешімдер мен сот қателіктеріне әкеледі. Бұл мәселені шешу үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі халықтың құқықтық мәдениетін арттыру жөнінде қоғамдық жұмыс жүргізіп, азаматтарды азаматтық процестің негіздеріне үйретіп, сондай-ақ сот процесі туралы қолжетімді және түсінікті ақпарат жасауға тиіс. Тағы бір проблема-азаматтық процесте заманауи технологияларды жеткіліксіз пайдалану. Мысалы, Қазақстан Республикасында сотқа өтініштер мен құжаттарды электронды түрде беру әлі енгізілген жоқ, бұл процестің кешігуіне және тиімділігінің төмендеуіне әкеледі. Бұл мәселені шешу үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі азаматтық процеске заманауи технологияларды енгізу жөнінде шаралар қабылдауы, өтініштер мен құжаттарды беру рәсімдерін оңайлатуы, сондай-ақ сот отырыстарын өткізу үшін бейнеконференцбайланысты және басқа да технологияларды пайдалануды ұлғайтуы тиіс. [5] Сонымен, тағы бір мәселе-білікті судьялар мен адвокаттардың жеткіліксіздігі, әсіресе аймақтарда. Бұл азаматтардың әділ сот процесіне біркелкі қол жеткізбеуіне әкеледі. Бұл мәселені шешу үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі білікті судьялар мен адвокаттардың санын арттыру, оның ішінде оқыту жүйесін жақсарту және кәсіптің тартымдылығын арттыру жолымен шаралар қабылдауға тиіс. Алайда, Қазақстан Республикасының Үкіметі осы проблемаларды шешу үшін шаралар қабылдауда. Мысалы, заңнамадағы өзгерістерді әзірлеу үшін арнайы комиссиялар мен жұмыс топтары құрылды, олар азаматтық процестің кейбір мәселелерін шешуі керек. Сондай-ақ сот жүйесінде сот билігінің сапасын арттыруға және соттардың жұмыс жағдайларын жақсартуға бағытталған реформалар жүргізілді. [6] Бұдан басқа, Қазақстан Республикасында медиация және төрелік сияқты дауларды баламалы шешу институты дамып келеді. Бұл әдістер азаматтарға дауларды соттың қатысуынсыз шешуге мүмкіндік береді, бұл уақытты үнемдейді және сот жүйесіне жүктемені азайтады. Сондай-ақ, Үкімет азаматтық процесте заманауи технологияларды қолдануға ықпал етеді. Мысалы, Қазақстан Республикасының соттарында электрондық құжат айналымын енгізу басталды, бұл өтініштер мен құжаттарды беру рәсімдерін жеделдетуге және жеңілдетуге мүмкіндік береді. [7]
Соңында, Қазақстан Республикасының Үкіметі судьялар мен адвокаттардың, әсіресе өңірлерде біліктілігін арттыру жөніндегі жұмысты жалғастыруда. Адвокаттарға олардың біліктілігін арттыруға және жұмыс сапасын жақсартуға көмектесетін оқыту және қолдау бағдарламалары құрылды. Осылайша, Қазақстан Республикасының азаматтық процесінің кейбір проблемаларына қарамастан, Үкімет оларды шешу үшін шаралар қабылдауда. Сот жүйесіндегі реформалар, дауларды шешудің балама әдістерін және заманауи технологияларды қолдану, судьялар мен адвокаттардың біліктілігін арттыру, мұның бәрі тиімдірек және әділ азаматтық процеске әкелуі керек. [8]
Қорытындылай келе, Қазақстан Республикасының азаматтық процесі оның тиімділігі мен әділдігін қиындататын бірнеше өзекті мәселелерге тап болады деп айтуға болады. Бұл істерді қараудың кешігуіне, азаматтар үшін сот рәсімдеріне қолжетімділіктің шектелуіне, дауларды шешудің баламалы тәсілдерінің жеткіліксіз пайдаланылуына және сот жүйесіндегі сыбайлас жемқорлық проблемаларына байланысты проблемалар. Қазақстан Республикасының азаматтық процесі азаматтарға сотта әділ шешім қабылдауға кедергі келтіретін бірқатар өзекті мәселелерге тап болады Алайда, Қазақстан Республикасының Үкіметі осы проблемаларды шешу бойынша белсенді жұмыс жүргізуде. Жаңа заңдар енгізілді, мамандандырылған медиация және төрелік орталықтары құрылды, сот жүйесінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бойынша жұмыстар жүргізілуде. Сондай-ақ азаматтардың өз құқықтары мен міндеттері туралы хабардарлығын арттыру бойынша жұмыстар жүргізілуде. [9] Азаматтық процестегі ахуалды жақсарту Қазақстан Республикасындағы әділдік пен құқықтық мемлекетті қамтамасыз ету үшін маңызды болып табылады. Бұл азаматтарға өз құқықтары мен мүдделерін неғұрлым сенімді қорғауға, сондай-ақ халықтың сот жүйесіне деген сенімін арттыруға мүмкіндік береді. Азаматтық процестің проблемаларын шешу және Қазақстан Республикасында сот төрелігінің сапасын жақсарту жөніндегі жұмысты жалғастыру қажет.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
-
Қазақстан Республикасының Конституциясы Конституция 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданды.
-
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексi - 1994 жылғы 27 желтоқсандағы № 268-ХIII.
-
Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі Қазақстан Республикасының Кодексі 2015 жылғы 31 қазандағы № 377-V ҚРЗ.
-
Медиация туралы Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 28 қаңтардағы № 401-IV Заңы.
-
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі https://www.gov.kz/memleket/entities/adilet?lang=kk
-
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты https://sud.gov.kz/
-
Нил Эндрюс. Азаматтық іс жүргізу, Медиация және Арбитраж. 2-том. Нұр-Сұлтан- 2020
-
Нил Эндрюс. Азаматтық іс жүргізу, Сот өндірісі. 1-том. Нұр-Сұлтан- 2020
-
Нұрмашев Ү., Нұрмашева Ф. ҚР Азаматтық іс жүргізу. Алматы – 2009